Ἡ ἔκσταση ὡς κάθοδος: τό Παλαμικό ὑπόβαθρο τῆς θεολογίας τοῦ π. Σωφρονίου

Ἡ ἔκσταση ὡς κάθοδος: τό Παλαμικό ὑπόβαθρο τῆς θεολογίας τοῦ π. Σωφρονίου

Φώτης Σχοινᾶς

Σχόλιο στό τελευταῖο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου τοῦ π. Νικολάου Λουδοβίκου ‟Οἱ τρόμοι τοῦ προσώπου καί τά βάσανα τοῦ ἔρωτα”

Στό τελευταῖο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου του τό ἐπιγραφόμενο ‟Ἡ ἔκσταση ὡς κάθοδος: τό Παλαμικό ὑπόβαθρο τῆς θεολογίας τοῦ π. Σωφρονίου” ὁ π. Νικόλαος ἀσχολεῖται με τον π. Σωφρόνιο Σαχάρωφ, τον οποίο θεωρεῖ σύγχρονο Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας καί τόν συγκαταλέγει μεταξύ τῶν Ἡσυχαστῶν Πατέρων, χωρίς να ἀσκεῖ κριτική ἀλλά μαθητεία.

Κατ᾽ ἀρχήν ὁ π. Νικόλαος ἀσχολεῖται μέ τό θέμα τῆς ἐκστάσεως, τῆς ἀσκητικῆς ἀναβάσεως πρός τόν Θεό. Ὑπάρχουν, κατά τόν π. Νικόλαο δύο εἴδη ἐκστάσεως: α) ἡ πλατωνίζουσα ἔκσταση καί β) ἡ ἡσυχαστική ἔκσταση. Ἡ πλατωνίζουσα ἔκσταση γίνεται μόνο μέ τό νοῦ χωρίς τό σῶμα. Ὁ νοῦς καί γενικά ἡ ψυχή θεωροῦνται συγγενεῖς μέ τό θεῖον. Ἡ ψυχή περιπολοῦσε στόν οὐράνιο χῶρο καί λόγῳ ἑνός σφάλματος ἐξέπεσε ἀπό κεῖ καί πρός τιμωρία συνεδέθη μέ τό ὑλικό σῶμα. Στόν (νεο)πλατωνισμό ἡ ἀνείδεος ὕλη (ἡ ἄνευ εἴδους ὕλη) θεωρεῖται τό πρωταρχικό κακό. Ἀλλά καί ἡ εἰδοπεποιημένη, ἡ μεμορφωμένη ὕλη, φυσικά καί τό ὑλικό σῶμα, θεωροῦνται ὡς κακόν. Ἡ ψυχή πρέπει νά ἀπεγκλωβισθεῖ ἀπό τό σῶμα καί διά θεωρίας νά ἀνέλθει πρός τό Ἕν (τό θεῖον) καί νά ἀφομοιωθεῖ μετ᾽ αὐτοῦ. Ἡ ψυχή, ἡ συγγενής (=παραπλησίας καί συγγενικῆς φύσεως) πρός τό θεῖον, ἀποτελεῖ τόν κυρίως ἄνθρωπο, ἐνῶ τό σῶμα ἀποτελεῖ ὄχι μόνο ἕνα περιττό, ἀλλά καί ἕνα ἐπιβαρυντικό-τιμωρητικό βάρος γιά τήν ψυχή, ἀπό τό ὁποῖο πρέπει νά ἀπαλλαγεῖ ὁ ἄνθρωπος κατά τήν ἀνάβασή του πρός τό θεῖον. Ἀνάλογες περίπου, ὄχι ἐπ᾽ ἀκριβῶς ἀλλά παρηλλαγμένες, εἶναι καί οἱ ἀπόψεις τοῦ πλατωνίζοντος Ὠριγένη.

Προτοῦ προχωρήσουμε στήν ἡσυχαστική ἔκσταση πρέπει νά προβοῦμε σέ ὁρισμένες διευκρινήσεις ὡς πρός τήν Χριστιανική, Πατερική ἀνθρωπολογία καί τίς οὐσιώδεις διαφορές της ἀπό τήν (νεο)πλατωνική. Κατά τούς Πατέρες ἡ ψυχή εἶναι κτίσμα, κτιστό ὄν. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἀπέχει ἀσυλλήπτως ἀπό τό ἄκτιστον θεῖον καί οὐδόλως μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὡς συγγενής μέ αὐτό, τό ἄκτιστον δηλ. θεῖον. Ἀδιάβατο ὀντολογικό χάσμα διακρίνει τό ἄκτιστον θεῖον ἀπό τά κτιστά ὄντα. Ὁ Δαμασκηνός λέγει ὅτι τό ἄκτιστον θεῖον διαφέρει τοῦ κτιστοῦ «οὐ τόπῳ ἀλλά φύσει» (Ἔκδοσις ἀκριβής ΙΙ, ιγ΄ 68, ἔκδοση B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 39). Συναφῶς πρός αὐτό τό ἀγεφύρωτο ὀντολογικό χάσμα κτιστοῦ καί ἀκτίστου γράφει χαρακτηριστικά ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «Πᾶσα φύσις, ὡς πορρωτάτω ἐστί καί παντάπασι ξένη τῆς θείας φύσεως. Εἰ γάρ ὁ Θεός φύσις, τ᾿ ἄλλα οὐκ ἔστι φύσις· εἰ δέ τῶν ἄλλων ἕκαστον φύσις, ἐκεῖνος οὐκ ἔστι φύσις· ὡς οὐδέ ὄν ἐστιν εἰ τ᾿ ἄλλα ὄντα ἐστίν. Εἰ δ᾿ ἐστιν ἐκεῖνος ὤν, τἄλλα οὐκ ἔστιν ὄντα». (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κεφάλαια φυσικά, θεολογικά,ἠθικά τε καί πρακτικά, οη΄, τόμος Δ΄, Φιλοκαλία, Ἀθῆναι 1961, σελ. 162). Ἐπακόλουθο τούτου εἶναι ὅτι ἡ ψυχή εἶναι “ὑλική”· μόνον ὄντως ἄϋλον εἶναι τό ἄκτιστον θεῖον. Σημειωτέον ὅτι κατά τόν ἱερό Δαμασκηνό ὁ ἄγγελος λέγεται ἀσώματος καί ἄϋλος συγκρινόμενος μέ τόν ἄνθρωπο. Συγκρινόμενος μέ τόν Θεό εἶναι παχύς καί ὑλικός. Μόνο ὁ ἄκτιστος Τριαδικός Θεός εἶναι κατά κυριολεξίαν ἀσώματος καί ἄϋλος: «Ἄγγελος τοίνυν ἐστίν οὐσία νοερά, ἀεικίνητος, αὐτεξούσιος, ἀσώματος, Θεῷ λειτουργοῦσα, κατά χάριν ἐν τῇ φύσει τό ἀθάνατον εἰληφυῖα, ἧς οὐσίας τό εἶδος καί τόν ὅρον ὁ κτίστης ἐπίσταται. Ἀσώματος δέ λέγεται καί ἄϋλος, ὅσον πρός ἡμᾶς∙ πᾶν γάρ συγκρινόμενον πρός τόν Θεόν τόν μόνον ἀσύγκριτον παχύ τε καί ὑλικόν εὑρίσκεται, μόνως γάρ ὄντως ἄϋλον τό θεῖον ἐστί καί ἀσώματον» (Ἔκδοσις ἀκριβής ΙΙ, ιζ΄ 9-15, ἔκδοση B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 45). Ἀξιοσημείωτα εἶναι ἐπίσης ὅσα γράφει ὁ Δαμασκηνός ἐπ᾽ αὐτοῦ: «Ἀσώματα δέ καί ἀόρατα καί ἀσχημάτισθα κατά δύο τρόπους νοοῦμεν∙ τά μέν κατ’οὐσίαν, τά δέ κατά χάριν, καί τά μέν φύσει ὄντα, τά δέ πρός τήν τῆς ὕλης παχύτητα. Ἐπί Θεοῦ μέν φύσει, ἐπί δέ ἀγγέλων καί δαιμόνων καί ψυχῶν χάριτι, καί ὡς πρός τήν τῆς ὕλης παχύτητα λέγεται» (Ἔκδοσις ἀκριβής ΙΙ, κστ΄ 54-57, ἔκδοση B. Kotter, τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 77). Ἑπομένως ἡ ἀνθρώπινη ψυχή εἶναι “ὑλική” καί φύσει θνητή· μόνο ὁ Θεός εἶναι φύσει ἀθάνατος. Βεβαίως σημειωτέον ὅτι ἡ ψυχή εἶναι χάριτι ἀθάνατη. Ἐπέμενα λίγο παραπάνω στίς ἀνωτέρω διευκρινίσεις διότι ὑπάρχει σύγχυση ὡς πρός τό θέμα αὐτό, ἀκόμη καί σέ ὁρισμένους, μᾶλλον παλαιότερους, θεολόγους. Ὅταν ὑπηρετοῦσα ὡς Σχολικός Σύμβουλος φιλολόγων στήν Καλαμάτα καί ἐξέθεσα τίς ἀνωτέρω Πατερικές ἀπόψεις περί ψυχῆς, ὅτι δηλαδή αὐτή εἶναι φύσει θνητή καί “ὑλική”, ἕνας συνταξιοῦχος Λυκειάρχης θεολόγος τίς χαρακτήρισε ὡς αἱρετικές! Ἀλήθεια πόσος Πλατωνισμός ἔχει εἰσχωρήσει, ἀνεπίγνωστα μᾶλλον, στήν Ἐκκλησία!

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό τούς Καππαδόκες καί τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή μέχρι τόν ἅγιο Συμεών τόν Νέο Θεολόγο καί τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, προέβησαν στήν διόρθωση καί ἐκχριστιάνιση τῆς πλατωνίζουσας ἐκστάσεως. Ὁ ἄνθρωπος ἀναβαίνει πρός τόν Θεό ὄχι μόνο μέ τό νοῦ του, ἀλλά καί μέ τό σῶμα του, ἀλλά καί μέ ὅλη τήν κτίση. Στή θέωση συμμετέχει ἐξ ἴσου ὄχι μόνο τό λογικό-ἡγεμονικό μέρος τῆς ψυχῆς, ἀλλά καί τό παθητικόν. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς γράφει: «Τό μέν οὖν πρῶτον τῶν ἐπιχειρημάτων οὕτως ἔχει τῷ φιλοσόφῳ· δεύτερον δέ αὐτῷ γεναιότερον, ὅτι “τοῦτο προσηλοῖ τήν ψυχήν τῷ σώματι καί σκότους αὐτήν ἀναπίμπλησι, τό ἀγαπᾶν τάς ἐνεργείας, ὅσαι κοιναί εἰσι τοῦ παθητικοῦ αὐτῆς καί τοῦ σώματος”. Τί δ᾿ ἄλγος, ποία δ᾿ ἡδονή, τίς δέ κίνησις ἐν σώματι, οὐ κοινή ἐνέργεια ψυχῆς ἐστι καί σώματος; Δοκεῖ μοι τοίνυν ἀπερισκέπτως ὁ φιλόσοφος καί ταύτην τήν ψῆφον ἐνεγκεῖν, καθόλου περί τῶν μή καθόλου ἀποφηνάμενος. Ἔστι γάρ καί πάθη μακάρια καί κοιναί ἐνέργειαι ψυχῆς καί σώματος οὐ προσηλοῦται τῇ σαρκί τό πνεῦμα, ἀλλ᾿ ἐγγύς τῆς τοῦ Πνεύματος ἀξίας ἀνέλκουσαι τήν σάρκα καί ἄνω νεύειν καί αὐτήν ἀναπείθουσαι. Τίνες αὗται; Αἱ πνευματικαί, οὐκ ἀπό τοῦ σώματος ἐπί τόν νοῦν ἰοῦται, ὅ καί πρότερον εἴπομεν, ἀλλ᾿ ἀπό τοῦ νοῦ ἐπί τό σῶμα διαβαίνουσαι καί τοῦτο διά τῶν ἐνεργημάτων τε καί παθημάτων τούτων ἐπί τό κρεῖττον μετασκευάζουσαι καί θεουργοῦσαι. Καθάπερ γάρ κοινή ἐστι σώματος καί ψυχῆς ἡ τοῦ ἐνανθρωπήσαντος λόγου τοῦ Θεοῦ θεότης, διά μέσης ψυχῆς θεώσασα τήν σάρκα, ὡς καί Θεοῦ ἔργον ἐκτελεῖσθαι δι᾿ αὐτῆς, οὕτως ἐπί τῶν πνευματικῶν ἀνδρῶν ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις, διά μέσης ψυχῆς πρός τό σῶμα διαπορθμευομένη, πάσχειν καί αὐτῷ τά θεῖα δίδωσι καί μακαρίως συμπάσχειν τῇ ψυχῇ τά θεῖα πεπονθυίᾳ, ἥτις, ἐπεί πάσχει τά θεῖα, καί παθητικόν ἔχει τι δήπουθεν ἐπαινετόν καί θεῖον· μᾶλλον δέ, ἕν ὄν τό ἐν ἡμῖν παθητικόν, καί τοιοῦτον ἐκτελεῖσθαι πέφυκε».(Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2, 2, 12, 1-20, σελ. 518-519, Γρηγορίου Παλαμᾶ Συγγράμματα, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962). Διαπιστώνουμε ἀπό τό ἀνωτέρω χωρίο ὅτι συμμετέχει στήν θέωση τό σῶμα καί τό παθητικόν μέρος τῆς ψυχῆς. Ἐπίσης ὅτι δέν ὑπάρχουν μόνο ψεκτά πάθη, ἀλλά καί ἔνθεα καί μακάρια. Ἡ Ὀρθόδοξη ἡσυχαστική ἄσκηση δέν ἀποσκοπεῖ στήν κατάργηση τῶν παθῶν, ἀλλά στή μεταστοιχείωσή τους ἀπό θεοστυγῆ σέ θεοφιλῆ πάθη. Ἀκόμη τό παθητικόν τῆς ψυχῆς δέν ἀπονεκρώνεται, ὅπως ἐπρέσβευαν οἱ Στωϊκοί, ἀλλά μεταμορφώνεται ἐπί τά κρείττω. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀπαντώντας στόν Βαρλαάμ πού πρεσβεύει τήν ἀπονέκρωση τοῦ παθητικοῦ γράφει: «“ἄλλ᾿ ἐγώ”, φησίν, “οὐ τοῦτο τό πένθος ἡγοῦμαι ἀπαθές καί μακάριον· πῶς γάρ ἄν εἴη ἀπαθές ὅ τῇ ἐνεργείᾳ τοῦ τῆς ψυχῆς παθητικοῦ τελεῖται; Πῶς δ᾿ ἄν εἴη ἀπαθής ὁ τό παθητικόν τοῦτ᾿ ἔχων ἐνεργόν, ἀλλά μή καθ᾿ ἕξιν νέκρωσιν αὐτοῦ τελέως ἐξεργασάμενος;”. Ἀλλ᾿ ἡμεῖς οὐ τοῦτ᾿ εἶναι ἀπάθειαν ἐδιδάχθημεν, ὦ φιλόσοφε, τήν τοῦ παθητικοῦ νέκρωσιν, ἀλλά τήν ἀπό τῶν χειρόνων ἐπί τά κρείττω μετάθεσιν αὐτοῦ καί τήν ἐπί τά θεῖα καθ᾿ ἕξιν ἐνέργειαν, ὁλικῶς ἀπεστραμμένου τά πονηρά καί ἐπεστραμμένου πρός τά καλά, καί οὗτος ἡμῖν ἀπαθής, ὁ τάς πονηράς ἕξεις ἀποκτησάμενος καί ἐν ταῖς ἀγαθαῖς πλουτήσας, ὁ “οὕτω ποιωθείς ταῖς ἀρεταῖς ὡς οἱ ἐμπαθεῖς ταῖς μή καλαῖς ἡδοναῖς”, ὁ οὕτως ὑποτάξας τό θυμικόν τε καί ἐπιθυμητικόν, ἅ συναμφότερα ἐστι τό τῆς ψυχῆς παθητικόν, τῷ γνωστικῷ καί κριτικῷ καί λογιζομένῳ τῆς ψυχῆς, ὡς οἱ ἐμπαθεῖς τῷ παθητικῷ τό λογιζόμενον». (Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2, 2, 19, 20-30, σελ. 526, 1- 4, σελ. 527, Γρηγορίου Παλαμᾶ Συγγράμματα, ἐπιμέλεια Παναγ. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1962). Ὅπως ἐμφαντικῶς τονίζει ὁ π. Νικόλαος, ὁ Ὀρθόδοξος ἀσκητής ἀναβαίνει πρός τόν Θεό μέ τό σῶμα του καί βαστάζοντας ὁλόκληρη τήν δημιουργία. Μάλιστα σχετικά μέ τήν ἐνσώματη προσευχή ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀφιερώνει τήν δεύτερη ἀπόκριση τῆς πρώτης τριάδος τοῦ ἔργου του Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων στήν κατοχή τοῦ νοῦ ἐντός τοῦ σώματος κατά τήν προσευχή: «Οὐκ ἀσυντελές ἔνδον τοῦ σώματος πειρᾶσθαι κατέχειν τόν οἰκεῖον νοῦν» (Γρηγορίου Παλαμᾶ, ὅ.π., σελ. 393 κ. ἑξ.). Ὁ Ὀρθόδοξος ἀσκητής κενοῦται ἐκ τοῦ ἰδίου φιλαύτου θελήματος, καταβαίνει πρός ὅλα τά ὄντα, τά προσλαμβάνει καί τά συνανυψώνει μαζί μέ τόν ἑαυτό του πρός τόν Θεό. Ἄς ἀκούσουμε ἐπ᾽ αὐτοῦ τόν π. Νικόλαο: «Προσεγγίζουμε κατόπιν τούτων τήν οὐσία τοῦ θέματός μας. Ποιός εἶναι ὁ τρόπος τῆς νέας, μή Πλατωνικῆς αὐτή τή φορά, ἀνάβασης ἤ ἔκστασης πρός τόν Θεό; Ἡ περιγραφή στήν ὁποία προβαίνει ὁ ἅγιος Γρηγόριος στόν Ζ’ Ἀντιρρητικό του (11, 36) μοιάζει ἐκπληκτική. Δύο εἴδη ἀνόδου πρός τό Θεό ὑπάρχουν, μᾶς λέγει. Ἡ πρώτη γίνεται διά τοῦ νοός καί μόνον. Αὐτή εἶναι ἡ ἄνοδος τῶν φιλοσόφων πρός τόν Θεό καί ὁ Παλαμᾶς δέν διστάζει νά τήν ὀνομάσει ἀπερίφραστα “φανταστικήν”, μή πραγματική δηλαδή καί γεμάτη μέ φανταστικά εἴδωλα γιά τόν Θεό. Τό δεύτερο εἶδος ἀνόδου εἶναι αὐτή τῶν ἀσκητῶν-θεολόγων. Αὐτή συμβαίνει, ὅπως συγκλονιστικά τό περιγράφει ὁ ἡσυχαστής ἅγιος, “μετά παντός εἴδους κτίσεως, ἵνα τό τῆς εἰκόνος ἀπηκριβωμένον ᾖ”– μέ ὁλόκληρη τή δημιουργία, οὕτως ὥστε νά εἶναι πλῆρες τό κατ᾿ εἰκόνα. Εὑρισκόμαστε στή θεολογική καί ἀνθρωπολογική καρδιά τοῦ Ἡσυχασμοῦ. Ἡ ἔκσταση-ἄνοδος πρός τόν Θεό προϋποθέτει, μᾶς λέγει μ᾿ ἄλλα λόγια ὁ Παλαμᾶς, γιά νά εἶναι πραγματική καί ἀληθινή, μιά προηγούμενη βαθύτατη κίνηση καθόδου ἤ κένωσης, οὕτως ὥστε ὁ ἄνθρωπος νά βαστάσει καί νά σηκώσει πρός τόν Θεό ὄχι μόνον ἑαυτόν ἀλλά ὁλόκληρη μαζί τή δημιουργία – τούς ἄλλους ἀνθρώπους ἀλλά καί τά ὑπόλοιπα κτιστά ὄντα. Ὁ σταυρός αὐτῆς τῆς καθόδου ἀποτελεῖ τή μόνη ἀπαράβατη προϋπόθεση γιά τήν ἀναστάσιμη ἄνοδο τοῦ πιστοῦ πρός τόν Θεό. Ἡ ἔκσταση δέν εἶναι ἔτσι μιά κίνηση ἔξω ἀπό τήν φύση τῶν ὄντων (ὅπως ἀκριβῶς ἀντιλαμβάνονται σήμερα τό πρόσωπο οἱ σημερινοί Ὀρθόδοξοι περσοναλιστές θεολόγοι, ὡς ἔκσταση/ἔξοδο ἀπό τήν, ταυτιζόμενη μέ τήν τυφλή ἀναγκαιότητα ἤ καί τήν πτώση φύση), ἀλλά μιά ἔκσταση προσωπική τῆς ἴδιας τῆς κτιστῆς φύσεως πρός τόν Θεό. Ἐπιπλέον ἡ ἔκσταση/ἄνοδος αὐτή εἶναι ἀποφασιστικά καί μόνον κοινωνική, ὄχι ὑπό τήν ἔννοια πώς τό συγκεκριμένο πρόσωπο καταργεῖται ἀλλά, ἀντιθέτως, τοῦτο τό τελευταῖο ἀκριβῶς καθολικοποιεῖται. Ἔκσταση καί κοινωνική καθολικοποίηση φαίνεται ἔτσι νά συμπίπτουν: ἡ μία ἀποδεικνύει τήν ἀλήθεια τῆς ἄλλης. Τό γεγονός αὐτό μᾶς ἐπιτρέπει νά ὁμιλοῦμε γιά τήν ἔκσταση καταρχήν ὡς κάθοδο, σταυρική κίνηση πρός περιχώρηση καί βασταγμό ὅλου τοῦ Εἶναι, ἡ ὁποία, αὐτή καί μόνη, ἀποδεικνύει ὅτι ἡ ἔκσταση ὡς ἄνοδος εἶναι πραγματική καί κατά Θεόν ἀληθινή. Εἶναι μ᾿ αὐτήν ἀκριβῶς τήν ἔννοια πού μποροῦμε ἀκριβῶς νά ὑποστηρίξουμε πώς ὁ Ὀρθόδοξος Ἡσυχασμός, ὅταν εἶναι θεολογικά ὑγιής, δέν ἀποτελεῖ τίποτα ἄλλο παρά βιωμένη ἐκκλησιολογία...» (π. Νικολάου Λουδοβίκου, ὅ.π., σσ. 163-164-165).

Ὁ π. Σωφρόνιος ἐντάσσεται ὀργανικά στήν μακραίωνη Πατερική ἡσυχαστική παράδοση. Μάλιστα κατά τόν π. Νικόλαο παρατηροῦνται στόν π. Σωφρόνιο καί οἱ δύο ἀνωτέρω περιγραφεῖσες μορφές κενώσεως: Ἡ θεοεγκατάλειψη καί ἡ περιχώρηση τῶν πάντων, ὅλης τῆς πάσχουσας κτίσεως. Μέ τήν θεοεγκατάλειψη ὁ ἀσκητής κενοῦται ἀπό κάθε ναρκισσική ἀπόλαυση τῆς χάριτος, ἀπό κάθε ἐγωκεντρική αὐταρέσκεια, φθάνει σέ βάθος ταπεινώσεως καί ἀνιδιοτελοῦς, “καθαρᾶς” ἀγάπης πρός τόν Θεό καί τούς συνανθρώπους του. Ἔτσι προσλαμβάνει ὅλη τήν πάσχουσα δημιουργία, κατά τό πρότυπον τοῦ Χριστοῦ, «τοῦ αἴροντος τήν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου», καί τήν ἀνυψώνει στόν Θεό. Αὐτή εἶναι οὐσιαστικά ἡ Γεθσημάνιος προσευχή – ἀσκητική καί λειτουργική – ὑπέρ ὅλης τῆς πεπτωκυίας ἀνθρωπότητος. Ὅπως σημειώνει ὁ π. Νικόλαος ἡ ἐσωτερικότητα συμβαδίζει μέ τήν πιό βαθιά κοινωνικότητα. Ἡ ἐσωτερικότητα αὐτή δέν εἶναι ψυχολογισμός, ἀλλά ὀντολογική ἀλλοίωση τοῦ ἔσω ἀνθρώπου ἐπί τό θειότερον. Ἄς ἀκούσουμε τόν ἴδιο τόν π. Νικόλαο: «Στή σκέψη τῶν νεωτέρων προσωπολόγων συναντᾶ κανείς μιάν ἀγιάτρευτη ἀλλεργία πρός ὁποιασδήποτε μορφή ἐσωτερικότητας, ἐσωστρέφειας ἤ ἀκόμα καί συνειδητῆς ἀσκητικῆς ζωῆς, πράγματα τά ὁποῖα ἐκλαμβάνονται συλλήβδην ὡς δῆθεν ψυχολογισμός. Οἱ θεολόγοι αὐτοί ἐλάχιστα δυστυχῶς κατανοοῦν τήν Πατερική ἀσκητική παράδοση καί, ἐν προκειμένῳ, τή θεολογία τοῦ π. Σωφρονίου. Ἐδῶ ἡ ἐσωτερικότητα ἤ ἡ ἐσωστρέφεια δέν εἶναι ψυχολογισμός ἀλλά καθαρή ὀντολογία. Ὁ “ἔσω ἄνθρωπος” (ἔκφραση καθαρά ὡς γνωστόν Βιβλική) δέν εἶναι ἐδῶ παρά ὁ χῶρος τοῦ γνωμικοῦ θελήματος, τῆς ἐλευθερίας δηλαδή τοῦ ἀνθρώπου, ὁ χῶρος δηλαδή ὅπου τελεσιουργεῖται (συνειδητά βεβαίως καί ἐν συναισθήσει καί ὄχι ἀσυνειδήτως ἤ ἀσυναισθήτως!) τό μυστήριο τῆς καθολικοποίησης τοῦ ἀνθρώπου, μέσω τῆς ταπεινῆς καί κενωτικῆς “συνεργείας” τοῦ θελήματος τοῦ ἀνθρώπου μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ» (π. Νικολάου Λουδοβίκου, ὅ.π., σελ. 170).

Ἀκροτελευτίως στό κεφάλαιο αὐτό ὁ π. Νικόλαος γράφει: «Ἡ Δυτική θεολογία γνωρίζει πολύ καλά τή διανοητική ἄνοδο πρός τόν Θεό, χωρίς τό σῶμα καί τήν κοινότητα, μέσω κυρίως τοῦ Θωμᾶ Ἀκινάτη. Βρίσκεται στό κρίσιμο σημεῖο μάλιστα τοῦ ν᾿ ἀρχίσει νά κατανοεῖ τόν μάταιο ἰδεαλισμό, τόν φροῦδο ἀτομικισμό ἀλλά καί τήν παθητικότητα πού ἐγκλείει ἡ ἄνοδος αὐτή, ἀφοῦ δέν διαθέτει οὔτε πραγματική κοινωνικότητα, οὔτε διαλογική συνεργία Θεοῦ καί ἀνθρώπου. Εἶναι μεγάλη ἀνάγκη νά βρεθοῦν Ὀρθόδοξοι θεολόγοι σήμερα νά μιλήσουν στήν Δύση γι᾿ αὐτήν τήν ἄνοδο διά τῆς περιχωρητικῆς καθόδου, γιά τήν ψυχοσωματική καί κοινωνική μετά πάντων τῶν ὄντων μετοχή στόν Θεό, ἡ ὁποία διορθώνει τήν ὀλέθρια φανταστική-διανοητική θέα Του. Ἡ Ὀρθόδοξη θεολογία ἔχει ἀπίστευτα καθυστερήσει στό νά καταλάβει καί νά ἐξηγήσει ὅλα αὐτά...» (π. Νικολάου Λουδοβίκου, ὅ.π., σσ. 172-173). Θεωρῶ πολύ σημαντικές τίς ἀνωτέρω ἐπισημάνσεις τοῦ π. Νικολάου. Μάλιστα δέ ἄν σκεφθεῖ κανείς πώς ἡ σύγχρονη φιλοσοφία καί Παιδαγωγική μιλάει γιά σωματική κατανόηση πέρα ἤ συμπληρωματικά πρός τήν μυθική, τήν ρομαντική καί τήν φιλοσοφική κατανόηση (Βλ. Kieran Egan, Ὁ πεπαιδευμένος νοῦς. Πώς τά νοητικά ἐργαλεῖα διαμορφώνουν τήν κατανόησή μας, μετάφραση Εὐάγγελος Μουρίκης, ἐπιμέλεια-εἰσαγωγή Γιάννης Χατζηγεωργίου, ἐκδ. Ἀτραπός, Ἀθήνα 2005). Ἀκόμη ἡ σύγχρονη φιλοσοφία καί Παιδαγωγική μιλάει γιά ἐνσώματη κατανόηση (embodied cognition) καί ἐνσώματη γνώση (embodied knowledge) (Βλ. Μάριος Ποῦρκος (ἐπιμ.), Ἐνσώματος νοῦς, πλαισιοθετημένη γνώση καί ἐκπαίδευση: προσεγγίζοντας τήν ποιητική καί τόν πολιτισμό τοῦ σκεπτομένου σώματος, ἐκδ. Gutemberg, Ἀθήνα 2008).

πηγή: Αντίφωνο

ΟΙΔΑ ΑΝΘΡΩΠΟΝ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ

Τετάρτη, 13 Οκτωβρίου 2010

«Οίδα άνθρωπον εν Χριστώ» Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

ζ) «Οράσεις του ακτίστου Φωτός»

Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος διδάσκει ότι η θεωρία του Θεού ως Φωτός είναι καρπός της καθαράς προσευχής. Καθαρά προσευχή λέγεται η προσευχή εκείνη που γίνεται με καθαρό νου, που σημαίνει ότι τότε ο νους είναι ολοσχερώς απαλλαγμένος από κάθε λογισμό. Εάν ο νους συμμιγή με μια ξένη έννοια ή κάποιο ρεμβασμό, «τότε ου καθαρά λέγεται εκείνη η προσευχή» . Σε κάποια στιγμή, όταν ο Θεός ευδοκήση, η θεωρία του θεία Φωτός διαδέχεται την καθαρά προσευχή. Αυτή η θεωρία δεν λέγεται προσευχή, «αλλά τοκετός της καθαράς προσευχής της δια του Αγίου Πνεύματος καταπεμπομένης» .
Έτσι, πέρα από την καθαρά προσευχή, «άλλη προσευχή ουκ έστι», γιατί μετά την καθαρά προσευχή «έκπληξις έσται τότε και ουχί προσευχή». Τότε «πέπαυται τα της προσευχής και θεωρία τις εστι και ουχί προσευχήν προσεύχεται ο νους». Και συνεχίζει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος: «άλλο εστίν η προσευχή και άλλο η εν αυτή θεωρία, ει και εξ αλλήλων τας αφορμάς λαμβάνουσιν». Δηλαδή, από την προσευχή οδηγείται ο νους του ανθρώπου στην έκπληξη-θεωρία και όταν σταματά η θεωρία, τότε αναπτύσσεται εντονώτερη νοερά προσευχή. Έτσι, η προσευχή είναι ο «σπόρος», ενώ η θεωρία είναι «δραγμάτων άρσις», πνευματική καρποφορία .

Ο Γέροντας Σωφρόνιος, όπως είδαμε και προηγουμένως, βίωνε την καθαρά προσευχή, την απαλλαγμένη από φαντασίες, σκέψεις, στοχασμούς και κάθε τι ανθρώπινο, αφού όλα αυτά καίγονταν με τις φλόγες του άδου, τις οποίες βίωνε ακόμη και στο σώμα του. Πολλές φορές βίωνε καταστάσεις εκστάσεως και τότε σε στιγμές που δεν τις ανέμενε αξιωνόταν της θεωρίας του θείου Φωτός.
Ο Κύριος, κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, ενδημεί στους ανθρώπους «διαφόρως», «κατά την αξίων και τον τρόπον των ζητούντων αυτόν». Άλλωστε έτσι εκδηλώνεται και η ελευθερία του ανθρώπου. Κατά διάφορο τρόπο ενδημεί «τω πρακτικώ», «τω θεωρητικώ και εποπτικώ», «τοις ανθρώποις σπουδαίοις» και «τοις θείοις ήδη γεγονόσιν» . Ο Γέροντας Σωφρόνιος ανήκει στην κατηγορία των θεωρητικών, εποπτικών και «σπουδαίων» ανδρών, που διψούσαν ακορέστως τον Θεό και Τον ποθούσαν διηνεκώς.

Στα τροπάρια της Εκκλησίας και την όλη παράδοσή της ο Θεός υμνείται ως Φως, και μάλιστα ως τρισήλιο Φως. Δεν συμβαίνει αυτό επειδή απλώς και μόνον το είπε ο Χριστός: «εγώ ειμι το φως του κόσμου· ο ακολουθών εμοί ου μη περιπατήση εν τη σκοτία, αλλ’ έξει το φως της ζωής» (Ιω. η’, 12-13), αλλά κυρίως γιατί, όσοι αξιώθηκαν να δουν τον Θεό εν τη δόξη Αυτού, Τον είδαν ως Φως. Αυτό το φως είναι άκτιστο και λέγεται και δόξα του Θεού, και εκείνος που αξιώνεται αυτής της εμπειρίας λέγεται δοξασμένος.
Κάθε ουσία έχει ενέργεια. Η διαφορά έγκειται στο ότι, αν η ουσία είναι κτιστή, τότε κτιστή είναι και η ενέργειά της, και αν η ουσία είναι άκτιστη τότε άκτιστη είναι και η ενέργειά της. Η άκτιστη ενέργεια του Θεού θεάται ως Φως, και είναι το άκτιστο-θείο Φως.
Το Φως της θεότητος του Χριστού είδαν οι Μαθητές στο όρος Θαβώρ, όταν «έλαμψε το πρόσωπον αυτού ως ο ήλιος, τα δε ιμάτια αυτού εγένετο λευκά ως το φως» (Ματθ. ιζ’, 2). Γύρω από  το γεγονός αυτό αναπτύχθηκε μεγάλη θεολογική παραγωγή, κυρίως από τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο και τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά.

Το άκτιστο Φως που είδαν οι Μαθητές στο όρος Θαβώρ, κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, δεν ήταν μια Τρίτη κρυμμένη φύση του Χριστού, αλλά η δόξα της θείας φύσεως στην υπόστασή Του. Έπειτα, το θείο Φως δεν είναι ανυπόστατο, δηλαδή δεν γίνεται και απογίνεται όπως η φύση της αστραπής και της βροντής και όπως ο λόγος και το νόημά μας, αλλά είναι μόνιμο και γι’ αυτό οι άγιοι το ονόμασαν «ενυπόστατον», ως «υπομένον (παραμένον) και μη αστραπής δίκην ή λόγου ή νοήματος παρατρέχον τους ορώντας» . Πρόκειται για υποστατικό Φως που διαφέρει σαφώς από τα φυσικά φαινόμενα και από την ενέργεια και την πορεία της σκέψεως. Έτσι, ο θεούμενος κάνει ευχερώς διάκριση μεταξύ φυσικών και πνευματικών εμπειριών.
Ο Βαρλαάμ ισχυριζόταν ότι οι φιλόσοφοι που εργάζονταν με την λογική βρίσκονταν σε υψηλότερη θέση από τους Προφήτες, γιατί η όραση των Προφητών ήταν «πολλώ χείρω της νοήσεως». Απαντώντας ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει ότι η όραση των Προφητών ήταν ανώτερη του νου (λογικής) των φιλοσόφων, γι’ αυτό και η προφητική καθαρότητα είναι «συλλειτουργός κατά την θεολογίαν» των αγγέλων . Πράγματι οι Προφήτες «μετασκευάζονται» κατά το νοερό είδος «προς θεοειδή μόρφωσιν» και δια της ιεράς αυτής μορφώσεως καλλιεργούν την «ιερογνωσίαν» . Έτσι, οι θεόπτες είναι συλλειτουργοί των αγγέλων, αποκτούν «θεοειδή μόρφωσιν» και πραγματική «ιερογνωσίαν».

Οι άγιοι, όταν φθάνουν σε κατάσταση θεώσεως, βλέπουν την ενέργεια του Θεού ως Φως. Μεταμορφώνονται και βλέπουν την δόξα του Θεού. Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά οι θεούμενοι βλέπουν το Φως, αφού λάβουν οφθαλμούς τους οποίους δεν είχαν προηγουμένως. Το Φως αυτό γίνεται καταληπτό με τους οφθαλμούς, οι οποίοι όμως έγιναν υπεράνω οφθαλμών και αντιλαμβάνονται το πνευματικό φως με πνευματική δύναμη. Έτσι,  το Φως αυτό «το απόρρητον, το απρόσιτον, το άϋλον, το άκτιστον, το θεοποιούν, το αΐδιον, η λαμπρότης της θείας φύσεως, η δόξα της θεότητος, η της ουρανίου βασιλείας ευπρέπεια», είναι «κατ’ αίσθησιν και υπέρ αίσθησιν». Οι σωματικές αισθήσεις μεταμορφώνονται από την Χάρη του Θεού και βλέπουν το άκτιστο Φως .


Έτσι, το Φως οράται δια του Φωτός, κατά το ψαλμικό «εν τω φωτί σου οψόμεθα φως». Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, αναφερόμενος στην θέα του Φωτός από τον Προφήτη Μωϋσή, γράφει: «Αυτοπτικόν άρα εστί το φως εκείνο και τους μεν μη ανομμάτους γενομένους νόας υπεροχικώς αποκρύπτεται». Όταν ο νους υπερβή κάθε νοερά ενέργεια και καταστή υπεροχικώς αόρατος, τότε πληρούται από την υπέρκαλλο αυτήν αγλαΐα, φθάνοντας, δια της Χάριτος και της υπέρ νουν ενώσεως, στον Θεό, έχοντας απορρήτως και βλέποντας δι’ εαυτού το αυτοπτικό φως .
Όπως το φως («αυγή») στους οφθαλμούς, όταν ενώνεται με το φως του ήλιου, γίνεται πράγματι φως και έτσι ορά τα αισθητά, έτσι και ο νους των ανθρώπων που γίνεται ένα με το πνεύμα του Κυρίου «τα πνευματικά τρανώς ορά» . Η καθαρότητα του νοός λαμπρύνεται από την ενέργεια του Φωτός και ο άνθρωπος ορά τον Θεό.

Επομένως, αυτή η όραση δεν είναι ικανότητα της ανθρωπίνης φύσεως, αλλά ενέργεια του ακτίστου Φωτός και συνέργεια του ανθρώπου, αφού ο άνθρωπος πάσχει και δεν ποιεί την θέωση.
Σε κάθε εποχή υπάρχουν μάρτυρες της οράσεως του Θεού ως Φωτός, αλλιώς δεν θα ψέλναμε σε κάθε θεία Λειτουργία: «είδομεν το φως το αληθινόν», ούτε θα προσευχόμασταν: «Χριστέ το Φως το αληθινόν, το φωτίζον και αγιάζον πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον, σημειωθήτω εφ’ ημάς το φως του προσώπου σου, ίνα εν αυτώ οψόμεθα φως το απρόσιτον» (ευχή Α’ ώρας).
Ο Γέροντας Σωφρόνιος είναι μάρτυς αυτής της μεγάλης θεολογικής αλήθειας και της αποκαλυπτικής εμπειρίας στην εποχή μας. Άλλωστε ο ίδιος τιτλοφόρησε το βιβλίο του Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι. Στην συνέχεια θα εντοπισθούν μερικά από τα  κείμενά του στα οποία γίνεται λογος για το θέμα αυτό, το οποίο αποτελεί την κορυφή της ορθοδόξου θεολογίας.
Κατ’ αρχάς ο Γέροντας στα κείμενά του διαβεβαιώνει πολλές φορές ότι είδε το άκτιστο Φως και είναι μάρτυς αυτού του μεγάλου γεγονότος. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία:
«Νυν μαρτυρώ περί της Αληθείας την οποίαν εγνώριζον οι πατέρες και οι προπάτορες ημών. Μαρτυρώ περί του πώς αύτη ηυδόκησε να εμφανισθή εις εμέ ως απάντησις εις τον παρατεταμένον θρήνον της μετανοίας μου, όστις κατέκαιεν εμέ ως πυρ. Έζησα την Αλήθειαν ταύτην ως αυθεντικώς αιωνίαν, και κατά το μέτρον της πίστεώς μου ομιλώ και γράφω …».

Ομολογεί:
«Γνωρίζω ότι η γνώσις μου δεν είναι απόλυτος. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι υπάρχει άλλη τις αλήθεια. Πιστεύω ότι ήγγισεν εμέ η άνασχος Αλήθεια, αλλά γνωρίζω ωσαύτως ότι δεν επραγματοποίησα εν τη πράξει της ζωής μου το γνωσθέν εν τη πείρα της προσευχής …» .
Σε άλλο σημείο κάνει λόγο για «σύγχρονον πείραν» που του δόθηκε από το Άγιον Πνεύμα και συνέπιπτε με την πείρα των ασκητικών Πατέρων, αλλά και διακρινόταν από αυτήν, λόγω της «αλλαγής των συνθηκών της ζωής του κόσμου» .
Και αλλού αναφέρεται στο ότι η αποκάλυψη αυτή είναι δωρεά του Θεού προς τον άνθρωπο και δείχνει ότι Αυτός διψά την σωτηρία μας και Αυτός νικά στον πόλεμο εναντίον του εχθρού και την νίκη αυτή την αποδίδει σε μας, που υπομένουμε αυτόν τον πόλεμο .
Ο Γέροντας Σωφρόνιος παρουσιάζει στο βιβλίο του δύο τέτοιες οράσεις του ακτίστου Φωτός. Η μία όραση έγινε το Μέγα Σάββατο ίσως του έτους 1924, μετά την θεία Κοινωνία, πριν προσέλθη στο Άγιον Όρος, και ενώ ζούσε ως λαϊκός στο Παρίσι .  Η δεύτερη όραση έγινε στην Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος στο Άγιον Όρος στις αρχές της δεκαετίας του ’30, όταν ακόμη ήταν Διάκονος . Θα δούμε αυτές τις περιγραφές πιο κάτω στον οικείο τόπο. Εκτός από αυτές οι οποίες χρονολογούνται, διαβάζει κανείς σε πολλές σελίδες στο βιβλίο του Γέροντος και άλλες οράσεις του ακτίστου Φωτός.
Ακόμη ο Γέροντας περιγράφει κατά τρόπο αυθεντικό το πώς έφθανε ο ίδιος στην θεωρία του ακτίστου Φωτός.

Βασική διδασκαλία του είναι ότι η θεωρία του ακτίστου Φωτός έρχεται ύστερα από καθαρά προσευχή. Προσευχόμενος ο άνθρωπος νοερά, και μη έχοντας κανένα λογισμό και καμμιά φαντασία, κεκαθαρμένος ο νους του από τις αισθητές πραγματικότητες και φωτιζόμενος από τον Θεό, έρχεται σε θεωρία του ακτίστου Φωτός .
Αλλού γράφει ότι η παράφορος προσευχή είλκυσε την συμπάθεια του υψίστου Θεού και «το Φως Αυτού κατηύγασε το σκότος του είναι» του. Έτσι γνώρισε την «αγαθότητα, την σοφίαν, την αγιότητα Αυτού». Και, όπως γράφει, «ανεδύθησαν εντός μου νέαι δυνάμεις, ετέρα όρασις, άλλη ακοή. Ηδυνήθην να γνωρίσω απερίγραπτον ωραιότητα». Έτσι γνώρισε με βεβαιότητα την Βασιλεία του Θεού

Επίσης γράφει:
«Η προσευχή της ενωδύνου μετανοίας» που «απορροφά τα πάντα» καθαρίζει νου και καρδία, δημιουργεί φλογερή δίψα και «απροσδοκήτως τελείται το θαύμα». «Έρχεται εκείνο, όπερ ούτε εσκέφθημεν, ούτε ηκούσαμεν, ούτε επί την καρδίαν ημών ανέβη· εις την άβυσσον του σκότους ημών διεισδύει ακτίς του ακτίστου Ηλίου (βλ. Α’ Κορ. β’, 9) .
Σε άλλο σημείο πάλιν αναφέρεται στην καθαρά προσευχή που προηγείται της θεωρίας του ακτίστου Φωτός. Πρόκειται για μια φλογερή προσευχή, που καθαρίζει την καρδιά, δημιουργεί «ορμή»,  συγκεντώνεται «εις τον εκζητούμενον Κύριον» και οδηγεί στην έκσταση. Τότε ο Θεός ενεργεί με τόση λεπτότητα, ώστε ο άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται την στιγμή που έρχεται το Φως. Γίνεται περίπου ό,τι με «την φυσιολογικήν επέλευσιν του ύπνου», ο οποίος έρχεται την στιγμή που δεν το συνειδητοποιεί ο άνθρωπος, μόνον το αντιλαμβάνεται μετά που θα ξυπνήση. Όταν ο θεόπτης επανέλθη, τότε όλα τα επίγεια φαίνονται «ως παροδικά και εύθραυστα», και η ψυχή «συνειδητοποιεί ως νόημα της υπάρξεως αυτής την διαμονήν μετά του Θεού, εν Αυτώ, και εν τη αιωνιότητι Αυτού» .
Και αλλού αναφέρεται στο τι προηγείται της θεωρίας του ακτίστου Φωτός. Η προσευχή που γίνεται «δια του καθαρού νοός» και με βαθειά μετάνοια «αναβλύζει πυρίνη ημέρας και νυκτός» και τότε «απροσδοκήτως, άνευ επιδιώξεως» η προσευχή φθάνει εις την καθαρότητα. «Τότε ο άνθρωπος ζη αυθεντικώς εν τη φωτοφόρω πραγματικότητι του Αγίου Πνεύματος. Ίσταται και ενώπιον του Θεού και ενώπιον εαυτού εν πλήρει διαφανεία της υπάρξεως αυτού. Δια τοιαύτης προσευχής θεραπεύεται το πνεύμα ημών από της γοητείας των “φαντασμάτων της αληθείας”, από του πλήθους των εν τω σκότει της αγνοίας δυσδιακρίτων έλξεων» .

Με τα κείμενα αυτά ο Γέροντας Σωφρόνιος επιβεβαιώνει την διδασκαλία των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας για την μέθεξη της καθαρτικής, φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας του Θεού, αυτό που χαρακτηρίζεται ως κάθαρση, φωτισμός, θέωση. Αυτό φαίνεται στην άλλη βασική διδασκαλία του Γέροντος ότι η Χάρη του Θεού πρώτα καθαρίζει την καρδιά από τα πάθη και βιώνεται ως Άδης και στην συνέχεια φωτίζει τον νου και βιώνεται ως Παράδεισος-Βασιλεία του Θεού.
Πράγματι, στην διδασκαλία του Γέροντος Σωφρονίου πολλές φορές συναντούμε την αλήθεια ότι, όταν βίωνε τον Άδη της βαθυτάτης μετανοίας, τότε χωρίς να το αναμένη, ο Άδης μεταβαλλόταν σε Βασιλεία του Θεού. Αυτό φαίνεται ως παράδοξο φαινόμενο και αντιφατικό, όμως ερμηνεύεται θεολογικά. Δηλαδή,  μία είναι η ενέργεια του Θεού, αλλά λαμβάνει διάφορα ονόματα, ανάλογα με τα αποτελέσματα που δημιουργεί. Εάν καθαρίζη λέγεται καθαρτική, εάν φωτίζη λέγεται φωτιστική και εάν θεώνη λέγεται θεοποιός. Έτσι, όταν η καθαρτική ενέργεια του Θεού καθαρίζη την καρδιά, τότε η ίδια ενέργεια γίνεται φωτιστική, και όταν φωτίζη τον νου, τότε η ίδια ενέργεια γίνεται θεοποιός. Έτσι, το καταφλέγον πυρ γίνεται καταθέλγον Φως. Γράφει: «Ο πόθος δια τον Πατέρα διακατείχεν εμέ ολοτελώς. Και ο πόθος ήτο τοσούτος, ώστε, και ότε εισέτι η κατακαίουσα εμέ φλοξ μετεβάλλετο εις φως, δεν ηδυνάμην να στρέψω την προσοχήν μου εις το δώρον τούτο, και η αυτοκαταδίκη εις το σκότος το εξώτερον δεν εγκατέλειπεν εμέ. Το πυρ της αφορήτου αισχύνης εξήντλει εμέ». Και ομολογεί: «Προσηυχόμην πρηνής. Δεν ετόλμων να ατενίσω εις Αυτόν. Εμίσουν εμαυτόν» .
Κάπου αλλού κάνει λόγο για το καταφλέγον πυρ που ενεργούσε, όπως γράφει, «και επί της επιφανείας του σώματός μου και εντός της ψυχής μου» και κατέφλεγε ό,τι ήταν αλλότριο του Θεού, καθώς επίσης και για το Φως που δεν αποσπούσε την ορμή του προς τον Θεό. Αυτό είναι καταπληκτικό σε εμπειρία και περιγραφή .

Παράλληλες εμπειρίες ως προς την σχέση μεταξύ πυρός και φωτός αναφέρονται συχνά στα κείμενα των αγίων Πατέρων. Για παράδειγμα, ο άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης, ο της Κλίμακος άγιος, γράφει ότι είδε ησυχαστές, οι οποίοι την φλεγομένη επιθυμία τους προς τον Θεό την ικανοποίησαν αχόρταγα («απληρώτως») με την ησυχία «και πυρ πυρί, και έρωτι έρωτα, και πόθω πόθον γεννήσαντας» . Σε άλλο σημείο κάνει λόγο για το ότι, όταν επεδήμησε το πυρ στην καρδιά, ανέστησε την προσευχή και όταν η προσευχή αναστήθηκε και αναλήφθηκε στους ουρανούς, τότε κατήλθε το πυρ του Αγίου Πνεύματος στο ανώγειο της ψυχής . Σε άλλο σημείο είναι εκφραστικότερος όταν γράφη ότι το ίδιο το Άγιον Πνεύμα ονομάζεται και «πυρ καταναλίσκον και φωτίζον φως». Άλλους επισκέπτεται το υπερουράνιο πυρ και τους καταφλέγει  «δια το έτι ελλιπές της καθάρσεως» και άλλους «πάλιν φωτίζει, δια το μέτρον της τελειότητος» .
Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, που είχε πείρα αυτής της καταστάσεως, κάνει λόγο για την διπλή αυτή ενέργεια της θείας Χάριτος ως πυρός και φωτός. Σε ένα κείμενό του γράφει ότι το θείο πυρ τρέφει τον άνθρωπο δια της εργασίας των εντολών και στην συνέχεια εμφανίζεται το θείο Φως: «το θείον πυρ δια της των εντολών εργασίας εν εαυτοίς θρέψαι περισσοτέρως, δι’ ού το θείον φως επί πλείον φαίνειν και μεγαλύνεσθαι είωθεν» . Αλλού ο ίδιος άγιος αισθάνεται έκπληξη πώς ο ίδιος ο Θεός είναι και πυρ που φλέγει και ύδωρ που δροσίζει, πώς καίει και γλυκαίνει:
«Πώς και πυρ υπάρχεις βλύζον,
πώς και ύδωρ ής δροσίζον,
πώς και καίεις και γλυκαίνεις,
πώς φθοράν εξαφανίζεις;» .
Και όταν ο Θεός φανερώνεται εν τω ακτίστω Φωτί, και πάλιν ο πόνος δεν εξαφανίζεται. Αυτό εξηγείται από το ότι ο χορτασμός του θείου ελέους είναι αχόρταγος και δεν μπορεί να ικανοποιηθή πλήρως ο πόθος του ανθρώπου, διότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να περιλάβη μέσα του όλον τον άπειρο Θεό, πράγμα που επιθυμεί με τον πόθο του. Αυτό δημιουργεί άλγος και στεναγμό. Γράφει:
«Εγώ πονώ, εγώ αλγώ την ταπεινήν ψυχήν μου,
όταν φανή εντός αυτής λάμψαν τρανώς το φως σου·
ο πόθος πόνος παρ’ εμοί και καλείται και έστιν.
Άλγος τω μη ισχύειν με όλον περιλαβείν σε
και κορεσθήναι, ως ποθώ, υπάρχει μοι και στένω».

Παρά τον πόνο που δικαιολογείται από τον ανικανοποίητο πόθο, λόγω του κτιστού ανθρώπου και του ακτίστου Θεού, εν τούτοις ο άγιος Συμεών αισθάνεται χαρά με την παρουσία του Θεού εν τω Φωτί, γι’ αυτό γράφει στην συνέχεια:
«Όμως ότι και βλέπω σε, αρκετόν μοι και τούτο
και δόξα έσται και χαρά και στέφος βασιλείας,
και υπέρ πάντα τα τερπνά και ποθεινά του κόσμου
τούτο και των αγγέλων με όμοιον αποδείξει,
ίσως και μείζονα αυτών, δέσποτά μου, ποιήσει» .
Οι εμπειρίες του Γέροντος Σωφρονίου ήταν ποικιλότροπες, γιατί, εκτός από τις περιπτώσεις εκείνες που από τον Άδη αναβιβαζόταν στον Ουρανό, υπήρξαν και περιπτώσεις που παρέμεινε σε ένα ακαθόριστο μεθόριο, από το οποίο έβλεπε και το Φως της Θεότητος και το φως το εξώτερο, που «επιφέρει φρίκην εις την ψυχήν», μια φρίκη που ομοιάζει με τον «φόβον ενώπιον του φυσικού θανάτου». Τότε αποκαλυπτόταν η αιωνιότης, αλλά και το «άχρονον σκότος», που ήταν μέσα του. Παρά τα πάθη, όπως γράφει, «έπασχον και διψών δια το αμετάθετον αγαθόν, εφερόμην προς τον Θεόν» .
Ο Γέροντας Σωφρόνιος δίνει σημαντικές μαρτυρίες και για την όραση του ακτίστου Φωτός και καταγράφει την διάκρισή του από το κτιστό φως και το διαβολικό φως. Κάπου γράφει ότι αισθανόταν το πνεύμα του να ευρίσκεται σε κάποια «απειρότητα» που ήταν «διαφανής», αν και δεν φαινόταν το Φως, παρούσα όμως ήταν η προσευχή .
Μας δίνει την μαρτυρία ότι το θείο Φως βρίσκεται και εντός του ανθρώπου και ο άνθρωπος εντός αυτού, χωρίς να δημιουργή διανοητική αντίδραση, γιατί αυτό φαίνεται ως μια «φυσιολογική κατάστασις» .

Η καταγραφή της θεοπτικής εμπειρίας μετά την Μετάληψη του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, όταν το θείο Φως παρέμεινε μαζί του τρεις ημέρες, είναι σημαντική. Γράφει:
«Και ιδού, την ημέραν του Μεγάλου Σαββάτου (ίσως το έτος 1924), το Φως επεσκέφθη εμέ μετά την Θείαν Μετάληψιν και ησθάνθην αυτό ως επαφήν της Θείας αιωνιότητος μετά του πνεύματός μου. Ιλαρόν, πλήρες ειρήνης και αγάπης, το Φως παρέμεινε μετ’ εμού επί τρεις ημέρας. Διέλυσε τον γνόφον της ανυπαρξίας, όστις ίστατο ενώπιόν μου. Ανέστην, και εντός μου, μετ’ εμού, ανέστη ο κόσμος όλος. Οι λόγοι του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου εις το τέλος της ακολουθίας του Πάσχα ήχησαν μετά συγκλονιστικής δυνάμεως: “Ανέστη Χριστός, και νεκρός ουδείς επί μνήματος”. Καταπεπονημένος υπό του θεάματος του γενικού θανάτου, ανέζησα εκείνην την στιγμήν: Αληθώς, και η ψυχή μου ανέστη και ουδένα πλέον βλέπω νεκρόν … Εάν τοιούτος είναι ο Θεός, πρέπει το συντομώτερον να εγκαταλείψω τα πάντα και να αναζητήσω μόνον την μετ’ Αυτού ένωσιν» .
Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, ως θεωρός του ακτίστου Φωτός, εκφράζει την ίδια εμπειρία. Αναφερόμενος στον Χριστό, που είναι το πραγματικό Φως του κόσμου, γράφει: «Ο άρτος της αχράντου σαρκός αυτού φως, το ποτήριον του τιμίου αυτού αίματος φως» .

Αλλά σημαντική είναι και η άλλη μαρτυρία κατά την οποία το άκτιστο Φως παρέμεινε στον Γέροντα τρεις ημέρες. Γράφει:
«Περί τας αρχάς της δεκαετίας του 1930, ότε ήμην ήδη διάκονος, η ευδοκία του Θεού παρέμεινε μετ’ εμού επί δύο εβδομάδας. Το εσπέρας, ότε ο ήλιος έβαινε προς την δύσιν αυτού οπίσω του Ολύμπου, εκαθήμην επί του εξώστου πλησίον του κελλίου μου, ατενίζων προς τον δύοντα αστέρα. Κατ’ εκείνας τας ημέρας έβλεπον το εσπερινόν φως του ηλίου, και εν ταυτώ έν άλλο Φως, όπερ τρυφερώς περιέβαλλεν εμέ και ειρηνικώς εισεχώρει εις την καρδίαν μου κατά παράδοξον τρόπον, δίδον εις εμέ να αισθάνωμαι ευσπλαγχνίαν και αγάπην προς τους ανθρώπους, οίτινες εφέροντο προς εμέ μετά τραχύτητος. Ησθανόμην ωσαύτως ανώδυνόν τινα συμπάθειαν προς πάσαν την κτίσιν εν γένει. Μετά την δύσιν του ηλίου απεσυρόμην εις το κελλίον μου, ως συνήθως, προς επιτέλεσιν του κανόνος της προσευχής, του τεταγμένου ως προετοιμασία δια την Θείαν Λειτουργίαν,  και το Φως δεν εγκατέλειπεν εμέν καθ’ όλην την διάρκειαν της προσευχής» .

Κατά τον άγιο Συμενών τον Νέο Θεολόγο όσοι καθαρίζουν τις ψυχές τους σε αυτόν τον κόσμο και ενώνονται με τον Θεό δια της μετανοίας και λαμβάνουν νου Χριστού «μοναχοί καθίστανται των άλλων όντες δίχα». Γράφει:
«Τούτων η κέλλα ουρανός, ήλιος δε εκείνοι,
και το φως εστιν εν αυτοίς, το άδυτον και θείον,
ό και φωτίζει άπαντα ερχόμενον εν κόσμω
άνθρωπον και γενόμενον εκ Πνεύματος Αγίου».
Αυτοί είναι πραγματικοί μοναχοί.
«Ούτοι γαρ όντως μοναχοί και μονάζοντες μόνοι,
οι μετά μόνου του Θεού και εν Θεώ δε μόνοι,
γυμνοί και ενθυμήσεων και λογισμών παντοίων,
μόνον ορώντες τον Θεόν εν νοΐ ανεννοίω,
εμπεπηγμένω εν φωτί, ώσπερ εν τοίχω βέλος,
ή ως αστήρ εν ουρανώ, ή πώς ειπείν ουκ έχω.
Όμως ως άλλον φωτεινόν νυμφώνα κατοικούσι
τας κέλλας και εν ουρανώ νομίζουσιν διάγειν
ή αληθώς διάγουσι, βλέπε, μη απιστήσης!»
Κατά την θεωρία του ακτίστου Φωτός, σύμφωνα με την μαρτυρία του Γέροντος Σωφρονίου, παρατηρούνται δύο τρόποι βιώσεώς του σε σχέση με τον περιβάλλοντα κόσμο. Κατά τον πρώτο χάνεται η αίσθηση του υλικού κόσμου που περιβάλλει τον άνθρωπο, τον εγκαταλείπει «η αίσθησις του σώματος» και το «πνεύμα απράζεται» με τρυφερότητα, ώστε μετά από αυτό να μην γνωρίζη αν ήταν «εν σώματι ή εκτός του σώματος». Κατά τον δεύτερο θεώνται, με τους ανοικτούς οφθαλμούς, δύο φώτα, το φυσικό και το θείο. Υπάρχει όμως διαφορά μεταξύ κτιστού και ακτίστου Φωτός, τα οποία φώτα «ορώνται» «ουχί κατά τον αυτόν τρόπον». Μάλιστα ο Γέροντας τον πρώτο τρόπο της θεωρίας θεωρεί ανώτερο από τον δεύτερο .

 Εδώ φαίνεται η βασική προϋπόθεση της ορθοδόξου θεοπτίας, δηλαδή η διάκριση μεταξύ κτιστού και ακτίστου Φωτός, ακόμη και η διάκριση μεταξύ δαιμονικού και θείου Φωτός. Ο θεούμενος, που κάνει αυτήν την διάκριση, είναι απλανής θεολόγος. Η θεολογία ως χάρισμα ενεργεί εκεί που γίνεται αυτή η διάκριση μεταξύ κτιστού και ακτίστου Φωτός. Στα κείμενά του ο Γέροντας Σωφρόνιος κάνει λόγο για το φως του κτιστού νοός-διανοητικής ενεργείας, το δαιμονικό φως και το θείο Φως και καταγράφει, με σπάνια ενάργεια και γνώση, τις διαφορές τους. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
«Συντόμως, μετά τούτο, (σημ. όταν έκανε υπερβατικό διαλογισμό) κατά τινα νύκτα αφυπνίσθην δι’ ακαταλήπτου τρόπου. Είδον το δωμάτιόν μου πλήρες ανομοιογενούς, τεθλασμένου και παλλομένου φωτός. Η ψυχή μου εταράχθη. Ησθάνθην αποστροφήν προς το όραμα τούτο· μάλλον ειπείν, δυσφορίαν τινά μεμιγμένην μετά τινος τρόμου, ομοίου προς φόβον τον οποίον προκαλεί όφις εισερχόμενος έρπων εις οικίαν. Εξήλθον εκ του δωματίου μου εις την τραπεζαρίαν, διήλθον εκεί λεπτά τινα και κατόπιν επανήλθον εις την κλίνην μου. Δεν υπήρχε πλέον φως και εκοιμήθην εκ νέου.
Ολίγον βραδύτερον, κατά την περίοδον της ασκήσεως του υπερβατικού διαλογισμού, εις όν εσημείωσα πρόοδον ως προς την αυτοσυγκέντρωσιν, είδον την διανοητικήν μου ενέργειαν ομοίαν προς φως, ουχί ισχυρόν. Το φως τούτο ευρίσκετο εντός της κρανιακής κοιλότητος και πέριξ αυτής· η καρδία όμως δεν συμμετείχεν εις αυτό, ζώσα κεχωρισμένως από του εγκεφάλου.
Μετά παρέλευσιν πολλών ετών αφ’ ότου επεσκέφθη εμέ το έλεος του Υψίστου Θεού, παρετήρησα ότι το άκτιστον Φως είναι ήρεμον, ακέραιον, ομοιογενές ενεργεί επί του νοός, επί της καρδίας, εισέτι δε και επί του σώματος. Κατά την θεωρίαν αυτού όλη η ύπαρξις ημών ευρίσκεται εν καταστάσει, την οποίαν η “γη” δεν γνωρίζει. Αυτό το Φως είναι φως αγάπης, φως συνέσεως, φως αθανασίας και θαυμαστής ειρήνης» .

 Ο Γέροντας Σωφρόνιος σε κείμενά του μας διδάσκει απλανώς για την φύση του θείου Φωτός, το οποίο είναι «άνωθεν δωρεά», είναι «ακτινοβολία της υπερκοσμίου δόξης», η λάμψη του πληροί τα πάντα «παραμένουσα αναλλοιώτως ασύλληπτος και απρόσιτος εις τα κτίσματα». Πολλοί είδαν το Φως, οι περισσότεροι φύλαξαν μέχρι θανάτου την ευλογία αυτή και άλλοι έλαβαν εντολή να αφήσουν την μαρτυρία της θεοπτίας στους αδελφούς τους .
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στα κείμενά του αναφέρεται στην εμπειρία και την φύση του Φωτός. Το θείο Φως ζη αιωνίως μαζί με τους αγίους, είναι η δόξα της θείας φύσεως, η καλλονή του μέλλοντος αιώνος, η άναρχος και αδιάδοχος βασιλεία του Θεού .
Ο Γέροντας, κατά αυθεντικό και αποκαλυπτικό τρόπο δίνει την δική του μαρτυρία που συντονίζεται στην διδασκαλία των αγίων Πατέρων:
«Η φύσις του Φωτός τούτου είναι μυστηριώδης. Δια ποίων δε όρων θα ηδύνατό τις να περιγράψη τούτο; Ακατάληπτον, αόρατον, ενίοτε γίνεται ορατόν και δι’ αυτών εισέτι των σωματικών οφθαλμών. Ιλαρόν και τρυφερόν, ελκύει προς εαυτό και την καρδίαν και τον νουν ούτως, ώστε να επιλανθάνεταί τις της γης, αρπαζόμενος εις άλλον κόσμον. Τούτο δύναται να συμβή και εν τω εντόνω φωτί της ημέρας και εν τω σκότει της νυκτός. Καίτοι είναι πράον, εν τούτοις είναι ισχυρότερον παντός ό,τι περιβάλλει ημάς. Περιπτύσσεται τον άνθρωπον κατά παράδοξον τρόπον εκ των έξω· βλέπομεν τούτο, αλλ’ η προσοχή στρέφεται εις τα ενδότερα του έσω ανθρώπου, εις την καρδίαν την φλεγομένην υπό της αγάπης, αγάπης άλλοτε ευσπλάγχνου και άλλοτε ευγνώμονος. Δύναται να συμβή, ώστε να μη αισθάνεταί τις την υλικότητα, ούτε την εαυτού, ούτε την του περιβάλλοντος αυτόν κόσμου, και βλέπει εαυτόν ως φως» .

Ο Γέροντας σαφώς διδάσκει ότι αυτό το Φως δεν είναι κάτι το ιδεατό ή ένα υπερκόσμιο υπερπροσωπικό απόλυτο, αλλά το  φως της Αγίας Τριάδος, του Πατρός του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Η ενέργεια του Θεού συνδέεται με την φύση Του, και εκφράζεται δια των Προσώπων, γι’ αυτό και λέγεται υποστατική ενέργεια. Αυτήν την εμπειρική αποκάλυψη βίωσε ο ίδιος .
Στα κείμενα του Γέροντος συναντούμε μια καταπληκτική αναφορά στην θεοπτική-αποκαλυπτική εμπειρία του Τριαδικού Θεού. Κάνει λόγο για το ότι το άναρχο Φως του Θεού γεννά μέσα μας λόγους που είναι όμοιοι με την διδαχή του Χριστού. Στην συνέχεια αναφέρεται πώς κατά την θεοπτία ο άνθρωπος κοινωνεί της κοινής ενεργείας του Τριαδικού Θεού, αλλά αποκτά γνώση και των ιδιαιτέρων Υποστάσεών Του. Επειδή το κείμενο αυτό είναι σημαντικότατο, θα παρατεθή ολόκληρο και στην συνέχεια θα δούμε και την παράλληλη εμπειρία του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου. Γράφει ο Γέροντας:
«Εν τω Φωτί τούτω ενορώμεν τον Πατέρα· αντιλαμβανόμεθα τούτο το Φως ως Πνεύμα Άγιον· εν Αυτώ βλέπομεν τον Χριστόν ως τον Μονογενή Υιόν του Πατρός. Δια της εμπειρίας ταύτης γνωρίζομεν το ομοούσιον των Τριών. Προσευχόμενοι εις αυτόν τον Θεόν, βιούμεν το έν είναι των Τριών. Εν αυτή ταύτη τη ενότητι ζώμεν όμως και τας διακρίσεις: Άλλον χαρακτήρα φέρει η αναφορά μου προς τον Πατέρα, άλλως προσεύχομαι εις το Πνεύμα το Άγιον και κατά διάφορον τρόπον απευθύνομαι εις τον Χριστόν. Μεθ’ ενός εκάστου συνδέεται ιδιαίτερόν τι πνευματικόν αίσθημα, ουδαμώς θραύον την Ενότητα του Είναι. Η σχέσις ημών προς εκάστην υπόστασιν της Αγίας Τριάδος διαφέρει κατά τινας αποχρώσεις. Εκ των Τριών εγγύτερον γνωρίζομεν τον Κύριον Ιησούν ένεκα της Σαρκώσεως Αυτού, της Ενανθρωπήσεως, και δι’ Αυτού εισαγόμεθα εις το Πρωταρχικόν Όν, όπερ και είναι ο αληθινός Θεός: Τριάς ομοούσιος και αχώριστος» .

Σε άλλο σημείο γράφει ότι «εν τω θείω Φωτί» γνωρίζουμε τον Τριαδικό Θεό και ενεργοποιείται «η εν ημίν δυνάμει … υποστατική αρχή»:
 «Το Φως του Χριστού είναι “ενέργεια” της Θεότητος, άκτιστος, άναρχος ζωή του εν Τριάδι Θεού. Η ενέργεια αύτη είναι ίδιον και του Πατρός και του Αγίου Πνεύματος. Εν τω Φωτί τούτω γνωρίζομεν και τον Πατέρα, και το Πνεύμα το Άγιον, και τον Μονογενή Υιόν» .
Η διδασκαλία της Εκκλησίας ότι η ενέργεια του Τριαδικού Θεού θεάται ως Φως από τους κεκαθαρμένους είναι διάχυτη στα κείμενα του Γέροντος Σωφρονίου. Σε ένα σημείο γράφει:
«Και τολμώ να είπω ότι η όρασις του ακτίστου Φωτός συνδέεται αρρήκτως μετά της πίστεως εις την Θεότητα του Χριστού. Ουχί δε μόνον συνδέεται, αλλά και κατά παράδοξον τρόπον εξαρτάται το έν εκ του άλλου. Εν ενί Φωτί εμφανίζονται και ο Χριστός και το Άγιον Πνεύμα. Το Φως τούτο μαρτυρεί περί της Θεότητος του Χριστού, διότι είναι αδύνατον να μη αναγνωρίσωμεν τον Θεόν εν τω Φωτί εκείνω περί του οποίου γίνεται λόγος. Αι ενέργειαι αυτού είναι απερίγραπτοι· εν αυτώ η αιωνιότης, εν αυτώ και η ανεκλάλητος μακαριότης της αγάπης» .
Μια παρόμοια εμπειρία της γνώσεως του Τριαδικού Θεού εν τω ακτίστω Φωτί συναντούμε στον θεόπτη άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο. Αναφερόμενος στα περί ελλάμψεως του Φωτός και της μυστικής συνομιλίας μαζί Του, γράφει ότι, όταν ο νους αδολεσχή στον Θεό, τότε γίνεται «όλως έξω του κόσμου ου τω σώματι, αλλά ταις αισθήσεσι πάσαις». Και έπειτα «ιδού φως». Έχει βαθυτάτη αίσθηση ότι το Φως αυτό «άνωθεν έχειν δοκεί αυτώ την αρχήν». Όμως ζητώντας να μάθη τί είναι αυτό το Φως, «ευρίσκει τούτο μήτε αρχήν τέλους έχον μήτε μεσότητα κεκτημένον». Και ενώ ο θεόπτης εξαπορεί «και ιδού τρία εν αυτώ, το δι’ ού και εν ώ και εις όν». Βλέπει τρία Φώτα, που έχουν την ίδια ενέργεια, το ίδιο Φως, αλλά αποτελούν ιδιαίτερες υποστάσεις.
Ευρισκόμενος ο άγιος Συμεών στην θεωρία, εκτός του κόσμου, ερωτά να μάθη και στην συνέχεια «ακούει τρανώς»: «ιδού εγώ το Πνεύμα δι’ ού και εν ώ ο Υιός». Επίσης ακούει: «Ιδού εγώ  ο Υιός, εις όν ο Πατήρ». Και ενώ απορεί περισσότερο, ακούει: «Ιδού οράς, ο Πατήρ». Και ακόμη: «Και εγώ φησιν ο Υιός εν τω Πατρί». Αλλά και το Πνεύμα λέγει: «Όντως εγώ· δι’ εμού γαρ τον Πατέρα και τον Υιόν ο βλέπων ορά και ορών των ορωμένων εξίσταται». Βεβαίως, τα Πρόσωπα-Υποστάσεις έχουν την ίδια ουσία και φύση, την ίδια δόξα, γι’ αυτό ο θεόπτης-θεούμενος πληροφορείται: «Όλη καθόλου· αχώριστος γαρ ειμι πάντη και άτμητος, το έν καν ταις υποστάσεσιν έχουσα» .

Είναι φανερόν ότι ο θεόπτης του ακτίστου Φωτός αποκτά την εμπειρική γνώση του Θεού, έχει βαθυτάτη αίσθηση των Τριών Προσώπων-Υποστάσεων της Αγίας Τριάδος, αλλά και της μίας ουσίας, οπότε το δόγμα-όρος είναι διατύπωση αυτής της εμπειρίας. Επίσης είναι φανερόν ότι η όραση είναι ακοή, η ακοή είναι όραση και όλες οι αισθήσεις γίνονται μία κατά την θεοπτία.
Έχοντας αυτήν την υπαρξιακή γνώση, ο άγιος Συμεών θα ομολογήση: «Ο Θεός φως εστι και φως άπειρόν τε και ακατάληπτον· τα γαρ περί αυτόν φως εισίν ενούμενά τε και διαιρούμενα τοις προσώποις αδιαιρέτως και –ίνα καθ’ έν σοι τα αδιαίρετα διαιρών είπω– ο Πατήρ φως εστιν, ο Υιός φως εστιν, το Πνεύμα το άγιον φως· έν ταύτα φως απλούν, ασύνθετον, άχρονον, συναΐδιον, ομότιμον και ομόδοξον· προς τούτοις και τα εξ αυτού πάντα φως εισιν ως εκ φωτός ημίν χορηγούμενα» .
Κατά την θεοπτική εμπειρία ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος έχει σαφή γνώση των Τριών Υποστάσεων και της μίας ουσίας-φύσεως, γι’ αυτό ομολογεί:
«Φως ο Πατήρ, φως ο Υιός, φως το Άγιον Πνεύμα,
βλέπε τί λέγεις, αδελφέ, βλέπε μη παρασφάλης!
Έν γαρ τα τρία φως εισίν, έν, ου κεχωρισμένον,
αλλ’ ηνωμένον εν τρισί προσώποις ασυγχύτως.
Θεός γαρ αδιαίρετος όλως εστι τη φύσει,
και τη ουσία αληθώς υπέρ πάσαν ουσίαν·
και τη δυνάμει τέμνεται, ου τη μορφή, ου δόξη,
ου τη ιδέα, όλος γαρ απλούν φως καθοράται.
Εν τούτοις έν τα πρόσωπα, έν αι τρεις υποστάσεις·
 τα τρία γαρ εν τω ενί, έν τα τρία δε μάλλον,
τα τρία μία δύναμις, τα τρία μία δόξα,
τα τρία φύσις γε, ουσία και θεότης» .
Η όραση της ακτίστου θεοποιού ενεργείας του Θεού, κατά την διδασκαλία των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας, γίνεται δια της θεώσεως του ανθρώπου, οπότε η όραση συνδέεται με την θέωση, η θέωση είναι κοινωνία και ένωση του ανθρώπου με τον Θεό, και αυτή η ένωση προσφέρει την γνώση (θεολογική) που είναι υπερτέρα της ανθρωπίνης γνώσεως. Αυτό δείχνει ότι οι καρποί της οράσεως του Φωτός είναι πολλοί, αφού η όραση αυτή συνδέεται με την αναγέννηση του ανθρώπου.

Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά η θέα-θεωρία του Θεού δεν είναι αφαίρεση και απόφαση (άρνηση) «αλλ’ ένωσις και εκθέωσις» που γίνεται «μυστικώς και απορρήτως» με την Χάρη του Θεού «μετά την αφαίρεσιν πάντων των κάτωθεν τυπούντων τον νουν», δηλαδή μετά την απαλλαγή του νου από κάθε φαντασία, μάλλον δε μετά την απόπαυση όλων, η οποία ένωση είναι «μείζον της αφαιρέσεως». Αυτή δε η ένωση του ανθρώπου με τον Θεό, δια του «ύπερθεν φωτός» είναι ωσάν «πάθος» και «τέλος θεουργόν» . Η τελειοτάτη θεωρία δεν είναι απλώς αφαίρεση, αλλά μάλλον μέθεξη, δόση και λήψη των θείων . Αυτό σημαίνει ότι η θεοπτία που είναι η πραγματική θεολογία είναι ένωση του ανθρώπου με τον Θεό και αυτή η ένωση είναι η θέωσή του. Και αυτό δεν είναι νέκρωση του παθητικού μέρους της ψυχής, αλλά «πάθος απαθές».
Ο βαθύτερος σκοπός του ανθρώπου είναι η κατά Χάρη θέωση, η πρόσωπο προς Πρόσωπο κοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό. Αυτό δεν γίνεται με στοχασμούς και ευσεβείς σκέψεις, ούτε με εξωτερικές αλλαγές, αλλά με την ενέργεια του θείου Φωτός. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ομιλώντας για το άκτιστο Φως, γράφει ότι δι’ αυτού ο άνθρωπος «θεουργείται και της προς πρόσωπον θείας ομιλίας καταξιούται». Άλλωστε, αυτό είναι «φως  θεούν τους θεωμένους» . Ο άγιος Διονύσιος Αρεοπαγίτης, στον οποίο παραπέμπει ο θείος Γρηγόριος, αποκαλεί το Φως αλλού «αρχίφωτον ακτίνα και θεουργικόν», αλλού «θεοποιόν δώρον και αρχήν θεότητος, δηλαδή θεώσεως» . Και αυτό γίνεται γιατί ο Κύριος επιδημεί στους ανθρώπους διαφοροτροπώς, κατά την αξία τους και κατά τον τρόπο που Τον ζητούν .

Ο Γέροντας Σωφρόνιος κάνει λόγο στα κείμενά του για τους καρπούς της Θεοφανείας, όπως τα έζησε ο ίδιος στην προσωπική του ζωή.
Κατ’ αρχήν η εμφάνιση του Φωτός, όπως γράφει, αποκαλύπτει την κατάσταση του βάθους της καρδιάς, τον προσωπικό μας Άδη και φανερώνει την κατάστασή μας που είναι «φρικτή» .
Με την ενέργεια του Φωτός ο άνθρωπος βλέπει το εσωτερικό σκοτάδι που ομοιάζει «προς συμπεπυκνωμένην μάζαν απεχθούς ακαθαρσίας» και αρχίζει η οδυνηρή μετάνοια που πλήττει την ύπαρξή μας σε όλα τα επίπεδα, προκαλώντας οδύνη και βυθίζοντάς μας «εις πλήθος δακρύων» .
Στην αρχή το θείο Φως «ως λεπτή φλοξ θεραπευτική και καθαρτική» κατακαίει «τρυφερώς δια τινος ανεπαισθήτου σχεδόν επαφής» κάθε τι που δεν είναι ευάρεστο σ’ Αυτό. Στην συνέχεια, όταν εμφανίζεται «εν δυνάμει», φέρνει αγάπη, αποδιώκει την αμφιβολία και τον φόβο και ο άνθρωπος υπερβαίνει όλες τις κτιστές καταστάσεις, ακόμη και αυτόν τον θάνατο. Είναι σημαντικό ότι ο Γέροντας διαβεβαιώνει ότι «το Φως τούτο είναι ελαφρόν, λεπτότερον παντός ό,τι γνωρίζει η γη», αλλά ελευθερώνει τον άνθρωπο από ό,τι τον συνέθλιβε προηγουμένως .
Όμως, το Φως δεν αποκαλύπτει μόνον τα πάθη, αλλά και παρηγορεί την ψυχή, της προσφέρει ειρήνη και φωτίζει τον νου με νέες θεωρίες . Ο άνθρωπος με την όραση του θείου Φωτός αποκτά την απάθεια, που συνίσταται στην μεταμόρφωση του παθητικού  μέρους της ψυχής και κατανοεί ότι δι’ αυτού μπορεί ο Θεός να τον κάνη «κύριον κατ’ εικόνα της Αυτού Κυριότητος» . Με την όραση του ακτίστου Φωτός ο άνθρωπος λαμβάνει νέες δυνάμεις και νέες αισθήσεις, άλλη όραση, άλλη ακοή και γνωρίζει την απερίγραπτη ωραιότητα , ενεργοποιείται η υποστατική αρχή η οποία δυνάμει υπάρχει μέσα μας από την σύλληψή μας .

Όταν ο άνθρωπος φθάση, με την Χάρη του Θεού, να βιώση αυτήν την κατάσταση, τότε αυτό είναι απόδειξη ότι από το κατ’ εικόνα έφθασε στο καθ’ ομοίωση, αφού το καθ’ ομοίωση ταυτίζεται με την θέωση και αυτή η θέωση είναι ο απώτερος και βαθύτερος σκοπός του ανθρώπου. Τότε ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ότι ο Θεός είναι «Ζων Θεός», Υπόσταση, αλλά και ο ίδιος είναι υπόσταση, και ομιλεί με τον Θεό-υπόσταση. Γράφει ο Γέροντας:
«Δύναμαι να απευθύνω εις Αυτόν το “Συ”. Και εν τω “Εγώ” εκείνω και τω ιδικώ μου “Συ” κρέμαται άπαν το Είναι: και ο Θεός και ο κόσμος ούτος … Όταν μένω εν Αυτώ δύναμαι ωσαύτως να είπω “εγώ ειμι”. Εάν δε είμαι εκτός Αυτού, τότε αποθνήσκω». Αντιλαμβάνεται ότι «η Ζωή Αυτού είναι ζωή μου» .
Ο Γέροντας επειδή απέκτησε την ζώσα αποκάλυψη του Θεού, γνώρισε ότι ο Θεός δεν είναι ιδέα, μια «αφηρημένη έννοια» και υπερπροσωπικό απόλυτο, αλλά ζων πρόσωπο, «είναι Ζων. Η παντοδυναμία Αυτού είναι άμετρος· η αγάπη Αυτού ανεκδιήγητος. Η μετ’ Αυτού ζωή είναι πλούτος άρρητος» .
Επειδή με την έλευση του θείου Φωτός ο άνθρωπος συναντάται με τον Θεό-υπόσταση και είναι και ο ίδιος υπόσταση, γι’ αυτό βιώνει την θεοειδή και την τελεία αγάπη, και όπου δεν υπάρχουν αυτά, τα πάντα στερούνται νοήματος .
Ο Γέροντας γνωρίζει τους βαθμούς της ελευθερίας, γεύθηκε  και την πρώτη γεύση της «βασιλικής ελευθερίας» της ψυχής, με την πρώτη έλευση της θείας Χάριτος, και παρέδωκε τον εαυτό του ελευθέρως σε κάθε κακοπάθεια, αλλά γνώρισε και την πλήρη ελευθερία και από αυτόν ακόμη τον θάνατο με την όραση του ακτίστου Φωτός. Έτσι καταλαβαίνουμε τί είναι αγάπη και ελευθερία, αφού συνδέονται με το πρόσωπο, το οποίο πρόσωπο αποκαλύπτεται με την όραση του Φωτός και την συνάντηση με τον Θεό-Πρόσωπο, προσωπικώς .

έροντος Σωφρονίου: «Λόγος εις την Μεταμόρφωσιν του Κυρίου»

Gέροντος Σωφρονίου: «Λόγος εις την Μεταμόρφωσιν του Κυρίου»

5 Αυγούστου, 2012 — vatopaidifriend3

ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΘΑΒΩΡΙΟΥ ΦΩΤΟΣ
Και ούτω (με το Βάπτισμα και το Χρίσμα) κατέστημεν σκήνωμα του Θεού του Υψίστου, τα δε σώματα ημών ναός του Αγίου Πνεύματος.
Και ιδού, παρά ταύτα, είμεθα πτωχοί των πνεύματι. Εντός των ορίων της γης υπάρχει ακόρεστος πείνα και άσβεστος δίψα Θεογνωσίας, διότι ο αγών ημών είναι να φθάσωμεν τον Άφθαστον, να ίδωμεν τον Αόρατον, να γνωρίσωμεν τον επέκεινα πάσης γνώσεως. Η ορμή αύτη αυξάνει ακαταπαύστως εις έκαστον άνθρωπον, όταν το Φως της Θεότητος ευδοκήση να καταυγάση αυτόν, έστω και δια τινος αμυδράς προσεγγίσεως Αυτού, διότι τότε εις τους νοερούς ημών οφθαλμούς αποκαλύπτεται εν ποία αβύσσω διαμένομεν. Η όρασις αύτη καταπλήττει όλον τον άνθρωπον, και τότε η ψυχή αυτού δεν γνωρίζει ανάπαυσιν και δεν δύναται να εύρη αυτήν, μέχρις ότου ελευθερωθή πλήρως από του περικρατούντος αυτήν σκότους, μέχρις ότου το Φως τούτο πληθυνθή εν τη ψυχή και ενωθή μετ’ αυτής τοσούτον ώστε Φως και ψυχή να γίνουν έν, προκαταγγέλον την θέωσιν ημών εν τη Θεία δόξη.
Εις τοιαύτας ώρας μαρτυρικής παραμονής εν τοις ορίοις μεταξύ του έλκοντος προς εαυτό Απροσίτου Φωτός της Θεότητος και της απειλητικής αβύσσου του σκότους … ενδυναμωθώμεν δια της κραταιάς ελπίδος εις Εκείνον, Όστις δια της παλάμης Αυτού βαστάζει ακόπως πάσαν την κτίσιν. Ενθυμηθώμεν ότι εν τη ζωή ημών πρέπει να επαναληφθή ομοιοτρόπως παν ό,τι ετελέσθη εν τη ζωή του Υιού του Ανθρώπου, δια να ελευθερωθώμεν από παντός φόβου και ολιγοψυχίας. Η οδός είναι κοινή εις πάντας ημάς κατά τον λόγον Αυτού του Χριστού: «Εγώ ειμι η οδός»· ως εκ τούτου δεν είναι και μοναδική, διότι «ουδείς έρχεται προς τον Πατέρα, ει μη δι’ Εμού».
… εν αληθεία κατέστη όμοιος προς ημάς άνθρωπος και εν τη σαρκί ημών εφανερώσε την Θείαν τελειότητα, υπολιμπάνων Εαυτόν υπογραμμόν δι’ ημάς, τον οποίον πολλοί προφήται και δίκαιοι «επεθύμησαν ιδείν». Τούτο δε οφείλομεν νυν να πραγματοποιήσωμεν ημείς, έκαστος εν τη ζωή αυτού, ώστε δια της ομοιώσεως προς τον Χριστόν, κατά την εικόνα της επιγείου ζωής Αυτού, να καταστώμεν όμοιοι Αυτώ και κατά την εικόνα της Θείας υπάρξεως.
Παρακαλώ υμάς, όπως μη ολιγοψυχήσωμεν ακούοντες τους λόγους της διδαχής ταύτης … αύτη είναι η ορθόδοξος πίστις και η ασάλευτος ελπίς, η οποία δεν θα καταισχυνθή, διότι θεμέλιον αυτής είναι η αψευδής μαρτυρία του Κυρίου. Και εάν νόθος ταπείνωσις θελήση να ονομάση τούτο υπέρμετρον παρρησίαν ή εισέτι και μωρίαν, τότε μνησθώμεν του Αποστόλου Παύλου, όστις αποκόπτων αφ’ ενός μεν την ολιγοψυχίαν, αφ’ ετέρου δε την παράλογον υπερηφανίαν του σαρκικού φρονήματος, λέγει ότι «ευδόκησεν ο Θεός δια της μωρίας του κηρύγματος σώσαι τους πιστεύοντας», απορρίπτων την σύνεσιν των συνετών, και μεταβάλλων εις μωρίαν την σοφίαν του κόσμου τούτου. Καθ’ εκάστην ημέραν η πείρα της ανθρωπότητος δεικνύει σταθερώς εις ημάς ότι οι «σοφοί και συνετοί» του αιώνος τούτου δεν δύνανται να ακολουθήσουν τον Χριστόν ούτε εις το Θαβώρ, ούτε εις τον Γολγοθάν, ούτε εις το όρος των Ελαιών. Ούτως αγαπητοί δεύτε, και δια της δυνάμεως της πίστεως αναβώμεν εις το «όρος Κυρίου», σταθώμεν αοράτως εν τη πόλει του Ζώντος Θεού, και μετάρσιοι τω πνεύματι ίδωμεν την άυλον Θεότητα του Πατρός και του Πνεύματος εν τω Μονογενεί Υιώ απαστράπτουσαν. Αναβώμεν ουχί μετά υπερηφάνου παρρησίας, αλλά μετά φόβου και τρόμου, ως ανάξιοι της αναβάσεως και οράσεως ταύτης, εν τούτοις όμως, μετ’ ελπίδος ότι και «ημίν τοις αμαρτωλοίς», κατά την άμετρον αγαθότητα του Ουρανίου Πατρός, «θα λάμψη το αΐδιον Φως» της Θεότητος, η άστεκτος λάμψις του οποίου έρριψε πρηνείς επί του Θαβώρ τους εκλεκτούς Αποστόλους.
Αλλ’ ημέραν τινά, κατόπιν εκτενούς, κατά την διάρκειαν πολλών μηνών, διαπύρου προσευχής συνοδευομένης υπό βαθείας λύπης δια την αθλιότητα αυτού, το φως τούτο κατέβη ιλαρώς επ’ αυτόν και παρέμεινε μετ’ αυτού τρεις ημέρας. Κατ’ αυτάς τας ημέρας ησθάνετο εαυτόν εναργώς εκτός θανάτου. Η χαρά της εκ νεκρών αναστάσεως επλήρου τότε την ψυχήν αυτού. Εσωτερικώς ωνόμαζε το φως εκείνο «πρωΐαν αναστάσεως», διότι ήτο τούτο ιλαρόν, ως εαρινή πρωΐα. Κατ’ εκείνον τον καιρόν έζη ούτος μεταξύ ανθρώπων, οι οποίοι διήγον τον συνήθη εις πάντας κοπιώδη βίον. Μετά πάροδον ετών εκ του γεγονότος τούτου, ότι ούτος ήτο ήδη μοναχός, και αργότερον λειτουργός, πολλάκις συνέβαινεν η προσευχή αυτού να μεταβάλληται εις θεωρίαν φωτός, ούτως ώστε να μη αισθάνηται τότε ούτε το σώμα αυτού, ούτε τον περιβάλλοντα αυτόν υλικόν κόσμον.
Το φως τούτο φανερούται ως καθαρά άνωθεν ευδοκία. Έρχεται κατ’ αρχήν απροσδοκήτως, ήτοι όταν η ψυχή ουδόλως λογίζηται περί αυτού ότι θα έλθη, ή εισέτι ότι υπάρχει. Άγνωστον έως τότε, φέρει δια της ελεύσεως αυτού, εις την ψυχήν γλυκείαν απορίαν, και κατάπληκτος αύτη αγνοεί εισέτι περί του τις ή τι εφανερώθη εις αυτήν, αλλ’ αισθάνεται εαυτήν κατ’ εκείνην την ώραν ως δέσμιον, όστις εξάγεται εκ του ζοφερού σκότους της φυλακής προς τας απεράντους εκτάσεις, τας φωτιζομένας υπό του ηλίου.
Έλεγεν ωσαύτως ο ανήρ ούτος: «Καίτοι το Θείον Φως μένει πάντοτε κατά την φύσιν αυτού αναλλοίωτον, όμως αι ενέργειαι αυτού, τουτέστιν εκείνο το οποίον γεννά εν τω ανθρώπω, ποικίλλουν. Ενίοτε προσλαμβάνεται ως αίσθησις ιλαράς αγάπης Χριστού· ενίοτε ως συμπαράστασις Θείας Δυνάμεως· άλλοτε ως ανεκλάλητός τις κίνησις της αιωνίου ζωής εντός του ανθρώπου· και άλλοτε πάλιν ως φως συνέσεως ή υπερνοητή νοερά όρασις του Θεού. Άμετρος όμως είναι η αγαθότης του Κυρίου και συμβαίνει ώστε η αγάπη Αυτού να εκχέηται έτι αφθονώτερον. Τότε το Θείον Φως πληροί όλον τον άνθρωπον, ούτως ώστε και αυτός γίνεται όμοιος προς το φως· και τότε εκείνο το οποίον βλέπει, είναι αδύνατον να κληθή άλλως πως, ει μη φως – καίτοι το Φως τούτο κατά την φύσιν αυτού είναι εντελώς διάφορον του φωτός του ορατού ηλίου».
… τοσούτον εξηφάνισε τας παραστάσεις αυτών εκ των παρερχομένων μορφών του κόσμου τούτου, ώστε ούτοι και Αυτόν τον Χριστόν δεν έβλεπον πλέον κατά σάρκα. Εισαχθέντες δια του Αγίου Πνεύματος εις την θεωρίαν της απεριγράπτου Θεότητος του Ιησού Χριστού, ήκουσαν ούτοι κατ’ εκείνην την ώραν της αΰλου και απροσίτου φωνής του Πατρός:
Μεγίστη και υψηλή υπήρξεν η όρασις των Αποστόλων επί του όρους της Μεταμορφώσεως, εν τούτοις, ουχί εισέτι τελεία, διότι τότε δεν ήσαν έτι ικανοί να δεχθούν άπαν το πλήρωμα και την τελειότητα του εμφανισθέντος εις αυτούς Φωτός, … «καθώς ηδύναντο» «καθώς εχώρουν».
Μεγίστη και υψηλή υπήρξεν η όρασις των Αποστόλων, αλλά τότε εισέτι ατελώς αφωμοιώθη υπ’ αυτών και δια τούτο παρέμειναν δυναταί εκείναι αι ταλαντεύσεις, τας οποίας υπέστησαν ούτοι κατά τας ημέρας του Γολγοθά· και μόνον βραδύτερον ο Πέτρος αναφέρεται εις αυτήν ως εις μαρτυρίαν της αληθείας.
Ατελής ήτο εισέτι η όρασις των Αποστόλων επί του Θαβώρ, και εν τούτοις ήτο τοσούτον μεγάλη και γνησία η θεωρία της «υπερουσίου ευπρεπείας» και του «προαιωνίου κεκρυμμένου μυστηρίου», ώστε ούτε η όρασις του Μωϋσέως επί του Σινά, ούτε η ομοία αυτής του Ηλία επί Χωρήβ, έφθασαν το ύψος και την τελειότητα αυτής, την οποίαν παρατηρούμεν εις τους λόγους της εκκλησιαστικής ωδής:
… διαλογιζόμενος εν εαυτώ: «Δεν έχω αυτήν την τύχην». …
Όσω ημείς δεν αξιούμεθα της οράσεως της μεγαλοπρεπούς δόξης της Θεότητος, επί τοσούτον δια της πλέον πιστής εσωτερικής κινήσεως του πνεύματος ημών θα υπάρχη έλεγχος ημών αυτών. Και εάν η ψυχή ημών είναι ανδρεία, τότε θα είπωμεν: Δια τας αδικίας μου εστερήθην του δώρου τούτου, διότι «ο πορευόμενος εν δικαιοσύνη και λαλών ευθείαν οδόν … ούτος οικήσει εν υψηλώ … και τον Βασιλέα μετά δόξης όψεται» (Ησ. λγ’ 15-18}. Παρά ταύτα μη δότε τόπον εις την απόγνωσιν· αντιθέτως ενθαρρύνθητε και εν μετανοία πενθήσατε περί εαυτών. Απορρίψατε τον άδικον λογισμόν, ότι τούτο είναι των εκλεκτών μόνον κλήρος, ο οποίος δύναται να φονεύση εντός ημών την αγίαν ελπίδα. Η αλήθεια, εις την οποίαν είναι αναγκαίον να στερεωθή η καρδία ημών είναι ότι ο Κύριος ουδένα «ερχόμενον προς Αυτόν εκβάλλει έξω» και απορρίπτει (Ιωάν. στ΄ 37}. Πάντες ημείς, άνευ εξαιρέσεως … εκλήθημεν εις την ιδίαν τελειότητα …  Ερευνήσατε μετά προσοχής όλην την ακολουθίαν της Εορτής και θα ίδητε μετά ποίας δυνάμεως η Εκκλησία προσκαλεί και πείθει πάντας προς ανάβασιν εις το αψηλάφητον Όρος της νοεράς Θεοπτίας, δεικνύουσα ούτω σαφώς ότι ουχί μόνον κατά την αρχαιότητα, ουχί μόνον εις τους Αποστόλους ηυδόκησεν ο Κύριος να φανερώση την «αυγήν» της Θεότητος Αυτού, αλλά και κατά την διάρκειαν πάντων των αιώνων, έως έτι και των ημερών ημών, δεν έπαυσε και ουδέποτε θα παύση κατά την επαγγελίαν Αυτού να εκχέη την ιδίαν εκείνην δωρεάν επί τους ακολουθήσαντας Αυτόν εξ όλης καρδίας.
Εκτός της νόθου ταπεινώσεως – «τούτο δεν είναι δι’ εμέ» –, εκτός της αδικαιολογήτου απογνώσεως, ήτις γεννάται εκ της ακηδίας και της ηδυπαθείας, φραγμός προς την θεωρίαν του Ακτίστου Φωτός αποβαίνει εισέτι και η τολμηρά έφεσις «όπως ίδωμεν τον Θεόν», και περιπτυχθώμεν Αυτόν δια της σκέψεως ημών, ως να ηθέλομεν να διεισδύσωμεν μετά δυνάμεως εις τα μυστήρια και εις τα έγκατα του Θείου Είναι και να δεσπόσωμεν Αυτού δια του νοός, ως να επρόκειτο περί αντικειμένου της γνώσεως ημών. Είναι δύσκολον να εύρωμεν λέξεις προς χαρακτηρισμόν της πνευματικής ουσίας αυτής της υπερηφάνου αξιώσεως του νοός ημών, αλλ’ είναι σπουδαίον δι’ ημάς να γνωρίσωμεν ότι εις παρομοίας περιπτώσεις συναντώμεν ουχί «φωτεινήν νεφέλην», αλλά γνόφον και σκότος, αποκρύπτοντα τον Θεόν.
Όταν προσηλούμεν τους οφθαλμούς του νοός ημών απ’ ευθείας εις τον Ήλιον του Προαιωνίου Είναι, όπως ίδωμεν Αυτόν καθώς εστι, τότε οι οφθαλμοί ημών καταφλέγονται και αποτυφλούνται υπό του απροσίτου και εκτυφλωτικού Φωτός της Θεότητος, καθ’ όν τρόπον αποτυφλούνται και καταφλέγονται οι φυσικοί ημών οφθαλμοί, όταν γυμνοί, υπό ουδενός προστατευόμενοι, στρέφωνται κατ’ ευθείαν προς τον ήλιον. … «ιστάμενα κύκλω του Θρόνου του Υψίστου τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ, δυσί πτέρυξι κατακαλύπτοντα τα πρόσωπα αυτών».
Και γνωριζόμενος και ορώμενος ο Θεός αναλλοιώτως διαμένει υπέρ πάσαν γνώσιν και όρασιν. Η απεριόριστος αύτη υπερβατικότης του Θεού εν τη «μυστική» γλώσση της θεολογίας καλείται «γνόφος». Η Καινή Διαθήκη ουδαμού χρησιμοποιεί δια τον Θεόν την λέξιν «γνόφος». Λέγει εις ημάς ότι «Ο Θεός Φως εστι και σκοτία εν Αυτώ ουκ έστι ουδεμία». Περί της υπερβατικότητος Αυτού και συνεπώς της τελείας «αορασίας», της τελείας «αγνωσίας» Αυτού η Καινή Διαθήκη λέγει τα εξής: «Θεόν ουδείς εώρακε πώποτε» … Ότε ανεφάνησαν οι φιλόσοφοι και οι αιρετικοί, οι υποστηρίζοντες την δυνατότητα πλήρους γνώσεως του Θεού, τότε οι Άγιοι Πατέρες, δια να εκριζώσουν την ασύνετον ταύτην ιδέαν επέστρεψαν εις Παλαιοδιαθηκικάς εικόνας και γλώσσαν:
Ούτω δια να πλήξουν ισχυρότερον την συνείδησιν των ασόφων σοφών, οι Πατέρες προσέφυγον εις την έννοιαν του «γνόφου», δια του οποίου ο Σοφός Νομοθέτης Μωϋσής συνεκράτει τον λαόν αυτού, εισέτι άπειρον της Θεογνωσίας, από της ασυνέτου εξάρσεως της ιδέας του «κατανοήσαι» τον Θεόν· και δια να μη παρεκκλίνουν από της Καινοδιαθηκικής Αποκαλύψεως, οι Πατέρες ωνόμασαν τον γνόφον τούτον «υπέρφωτον».
Η αληθής οδός προς θεωρίαν του Θείου Φωτός διέρχεται δια μέσου του έσω ανθρώπου. Όλη η σκέψις ημών, όλη η δύναμις της επιθυμίας ημών, οφείλουν να κατευθύνωνται μόνον προς το «τηρήσαι την εντολήν του Θεού άσπιλον και ανεπίληπτον» (Α’ Τιμ. στ΄ 14}. Τότε το Θείον Φως, καθώς έδειξεν η πείρα των αιώνων, «πολυμερώς και πολυτρόπως» επισκέπτεται τον άνθρωπον. Και ουδείς δύναται να είπη ποτέ περί των ορίων της ευδοκίας του Θεού προς ημάς, διότι αύτη κείται εν αληθεία πέραν παντός ορίου. Οσονδήποτε και εάν τείνει ο άνθρωπος προς τον Θεόν, οσονδήποτε και εάν φλέγηται υπό της αγάπης προς Αυτόν, και πάλιν αι εκχύσεις του Φωτός θα παραμείνουν πέραν παντός ορίου και αριθμού, διότι δεν υπάρχει τέλος εις αυτάς, και όταν εισέτι το φως υπερβαίνη τας δυνάμεις της φύσεως ημών να υπομείνη την λάμψιν αυτού. Και ο μοναδικός δυνατός λόγος, η μοναδική επικύρωσις, ως προς πάντα ταύτα είναι ότι «ο Θεός Φως εστι, και σκοτία εν Αυτώ ουκ έστι ουδεμία», και ότι «Αυτός οικεί εν απροσίτω Φωτί» και εμφανίζεται πάντοτε εν τω φωτί και ως φως.
«Τι ποιήσω ίνα ζωήν αιώνιον κληρονομήσω»;
Και εδόθη εις εμέ η απάντησις:
Προσεύχου, ως ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, όστις επί έτη εβόα, «Κύριε, φώτισόν μου το σκότος», και εισηκούσθη.
Προσεύχου δια των λόγων της εκκλησιαστικής ωδής, «Λαμψάτω, ώ Φωτοδότα, και εμοί τω αμαρτωλώ το φως Σου το απρόσιτον», και ενδυναμού εν τη πίστει, ενθυμούμενος ότι η Εκκλησία δεν προσεύχεται περί αδυνάτων πραγμάτων.
Εν συνεχεία ο ανήρ εκείνος ως να απέκλειε την δυνατότητα ότι τοιαύτη προσευχή θα παραμείνη άνευ της άνωθεν απαντήσεως, κατέκλεισε τον λόγον αυτού ως εξής:
«Όταν γνωρίση η ψυχή σου τούτο το φως, τότε, όταν συμβή να στερήται τούτου, θα φλέγηται δι’ αυτό και μιμούμενος τον Άγιον Συμεών τον Νέον Θεολόγον θα ζητής αυτό και θα κράζης προς αυτό:
Ελθέ, το φως το αληθινόν.
Ελθέ, η Ζωή η αιώνιος.
Ελθέ, των πεπτωκότων η έγερσις.
Ελθέ, των κειμένων η ανόρθωσις.
Ελθέ, των νεκρών η ανάστασις.
Ελθέ, Πανάγια Βασιλεύ.
Ελθέ, και σκήνωσον εν ημίν,
και μείνον αδιαστάτως εν ημίν,
και αδιαιρέτως Συ μόνος βασίλευε εν ημίν
εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν».
Πηγή: Αρχιμ. Σωφρονίου, Άσκησις και θεωρία, Έσσεξ Αγγλίας 1996, σ. 172-18

Περί της Υποστατικής Αρχής εν τω Θείω Είναι και εν τω ανθρωπίνω είναι

Περί της Υποστατικής Αρχής εν τω Θείω Είναι και εν τω ανθρωπίνω είναι

Δεκεμβρίου 24, 2010 — anaxoriti

Γέροντος Σοφρωνίου Σαχάρωφ
(Βιβλίο: «Οψώμεθα τον Θεόν καθώς εστί» κεφ. ΙΓ΄, σελ. 293 – 347). Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας. 1992).
Ένα κείμενο του γέροντος Σοφρωνίου, που αποτελεί ένα ακόμα σημείο αναφοράς της Ορθόδοξης Θεολογίας.
Το αληθώς ασάλευτον θεμέλιον της θεογνωσίας εδόθη εις ημάς δια του σαρκωθέντος Λόγου του Πατρός, του Ιησού Χριστού. Ελκόμενοι προς Αυτόν δια της αγάπης πάσχομεν βαθείαν μεταμόρφωσιν πάσης ημών της υπάρξεως. Μεταδίδεται εις ημάς η άπειρος Αυτού ζωή. Το πνεύμα ημών εκτείνεται μεταξύ δύο αντιθέτων πόλων: των σκοτεινών εγκάτων του Άδου αφ’ ενός, και της κατηυγασμένης υπό του Αδύτου Ηλίου Βασιλείας του Θεού, αφ’ ετέρου. Το περιεχόμενον του είναι ημών ευρύνεται αρρήτως. Η ψυχή εν παραφόρω προσευχή ορμά προς τον θαυμαστόν τούτον Θεόν. Μισούμεν εαυτούς, ως είμεθα. Θα παρέλθη πολύς χρόνος έως ότου αντιληφθώμεν ότι Αυτός ο ίδιος προσεύχεται εν ημίν, μεταδίδων εις ημάς την άναρχον Αυτού ζωήν. Δια της θεοσδότου ταύτης προσευχής ενούμεθα υπαρκτικώς μετά του Χριστού: Κατ’ αρχήν εν τη ανεκδιηγήτως μυστηριώδει κενώσει και καταβάσει Αυτού μέχρι και των καταχθόνιων, ύστερον δε εν τη Θεία αυτού Παντοδυναμία. «Αύτη εστίν η αιώνιος ζωή, ίνα γινώσκωσί Σε τον μόνον αληθινόν Θεόν και Ον απέστειλας Ιησούν Χριστόν» (Ιωάν. ιζ’ 3).
Η Υπόστασις1 Πρόσωπον εν τω Θείω Είναι δεν συνιστά αρχήν περιοριστικήν. Και εν τω κτιστώ ημών είναι η υπόστασις αποτελεί αρχήν προσλαμβάνουσαν εν εαυτή το άπειρον. Εν τοις ορίοις της γήινης πραγματικότητος το υποστατικόν ημών πνεύμα έχει ως προορισμόν να υπερβή το τείχος του χρόνου και να διάρρηξη τα δεσμά του χώρου. Αναλογίαν τινά προς το πνευματικόν τούτο γεγονός παρατηρούμεν και εις την καθ’ ημέραν ζωήν ημών. Το αεροσκάφος αναπτύσσον υπερηχητικήν ταχύτητα προκαλεί δόνησιν εις το διάστημα ομοίαν προς έκρηξιν. Ούτω το πνεύμα του ανθρώπου, ειςερχόμενον εις τον κόσμον της Θείας αιωνιότητος, συγκλονίζεται υπό του μεγαλείου της αποκαλυφθείσης εις αυτό θεωρίας. Η οικουμένη ζη τότε αλλαγήν εις τα πεπρωμένα αυτής: «Εγεννήθη άνθρωπος εις τον κόσμον» (Ιωάν. ιστ΄ 21) -γεγονός όπερ αναγγέλλει εις όλην την κτίσιν καινήν, αμετάθετον αξίαν. Ο άνθρωπος ως υποστατικόν πνεύμα ανήκει εις την αιώνιον οντολογίαν. Οι εν Χριστώ σεσωσμένοι, οι Άγιοι, είναι φορείς της Θείας αιωνιότητος. Προσλαμβάνουν την άναρχον και άκτιστον ζωήν ως αναφαίρετον αυτών κτήμα, κατά την φύσιν όμως αυτών παραμένουν αναλλοιώτως κτίσματα.
Εν τω πνευματικώ ορίζοντι της ανθρωπότητος παρατηρείται διπλή κίνησις. Η μία εξ αυτών είναι αρνητική. Η τραχεία αυτής μορφή εκφράζεται δια της δυναμικής της διαρκώς επιταχυνομένης πτώσεως: δια του αγοραίου μηδενισμού και δια της ηθικής αποσυνθέσεως· το αποκορύφωμα δε της μορφής ταύτης είναι η εωσφορική κατάστασις, περί της οποίας πληροφορεί ημάς το βιβλίον της Γενέσεως (γ’ 5). Η ουσία του φαινομένου τούτου έγκειται εις το ότι το κτίσμα, πεπροικισμένον δια της δωρεάς της ελευθερίας του αυτοπροσδιορισμού, απορρίπτει την εντολήν του Θεού: Ο άνθρωπος αισθάνεται αυτήν ως τινα έξωθεν επιβαλλόμενον περιορισμόν εν τη ορμή αυτού προς απόλυτον αυτοβεβαίωσιν, προς αυτοθέωσιν.
Η άλλη κίνησις είναι θετική, ανοδική. Εκδηλούται ως πόθος προς ατελεύτητον ένωσιν μετά του Πατρός, «του εν τοις ουρανοίς».
Παραλλήλως προς τούτο παρατηρούμεν δύο αντιθέτους τάσεις εις τας καρδίας και τα πνεύματα των ανθρώπων. Άλλοι μεν επιδιώκουν να απεκδυθούν την γηΐνην μορφήν της υπάρξεως: Εν τη φαντασία αυτών εικονίζεται η βαθεία ησυχία του μυστηριώδους πανυπερβατικού μη Όντος. Άλλοι δε εμπνεόμενοι εκ του λόγου του Χριστού, «η Βασιλεία των ουρανών βιάζεται και βιασταί αρπάζουσιν αυτήν» (Ματθαίος ια΄ 12), αναλαμβάνουν οδυνηρόν ασκητικόν αγώνα προς υπερνίκησιν του φθαρτού της κτιστής ημών φύσεως: «Ου θέλομεν εκδύσασθαι, αλλ’ επενδύσασθαι, ίνα καταποθή το θνητόν υπό της ζωής» (Β΄ Κορινθίους ε΄ 4).
Χαρακτηριστικόν των πρώτων είναι ότι εκλαμβάνουν το Πρώτον Απόλυτον ως υπερ-προσωπικόν. Δι’ αυτούς η προσωπική αρχή εν τη καλύτερα περιπτώσει είναι η πρώτη βαθμίς υποβιβασμού, αυτοπεριορισμού του Απολύτου. Δια τους δεύτερους, αυτό ακριβώς το Πρόσωπον – Υπόστασις κείται εις θεμέλιον παντός του είναι. Τοιαύτη είναι η Χριστιανική ημών περί Θεού και κόσμου θεώρησις. Εις ημάς απεκαλύφθη ο Υποστατικός Θεός, ο Ποιητής «ουρανού και γης, ορατών τε πάντων και αοράτων». Ούτος είναι ο όντως Ων, ο Πρώτος και ο Έσχατος. Ουδείς και ουδέν υπάρχει προ Αυτού, ουδέ μετ’ Αυτόν. Είναι ο Θεός της άφθαρτου και αιωνίου αγάπης. Εις τους «ηγαπηκότας» Αυτόν εδόθη η επαγγελία του πληρώματος της Θείας υιοθεσίας δια του Μονογενούς Υιού του Πατρός, του Ιησού Χριστού, Όστις είπεν: «Εγώ ζω και υμείς ζήσεσθε» (Ιωάν. ιδ΄ 19).
Η υπόστασις συνιστά την εσωτάτην αρχήν του Απολύτου Είναι, την αρχικήν και τελικήν Αυτού διάστασιν: «Εγώ ειμί το Α και το Ω (η αρχή και το τέλος), λέγει Κύριος ο Θεός, ο ων και ο ην και ο ερχόμενος, ο Παντοκράτωρ» (Αποκ. α’ 8, κβ’ 23).
Η Υπόστασις του Θεού εκφεύγει παντός ορισμού, διότι ευρίσκεται πέραν των ορίων παντός ό,τι φέρει σφραγίδα οιουδήποτε προσδιορισμού. Ακατάληπτος εις την διάνοιαν, γνωρίζεται υπαρκτικώς και μόνον κατά το μέτρον της αυτοαποκαλύψεως του Θεού εις τον άνθρωπον (βλέπε Ματθαίος ια΄ 27, Λουκ. ι΄ 22, Ιωάν. ιζ΄ 26).
Εν τω ανθρώπω ωσαύτως, τη εικόνι του Υποστατικού Θεού, η αρχή της υποστάσεως είναι αυτός ο «κρυπτός της καρδίας άνθρωπος εν τω αφθάρτω του πραέος και ησυχίου πνεύματος, ο εστίν ενώπιον του Θεού πολυτελές» (Α’ Πέτρ. γ’ 4). Και η κτιστή αύτη υπόστασις υπέρ κείται παντός ορισμού. Η επιστημονική και φιλοσοφική γνώσις εκφράζεται δι’ εννοιών και ορισμών. Η υπόστασις όμως είναι ον ασύλληπτον εις την φιλοσοφικήν ή την επιστημονικήν μορφήν γνώσεως. Ως ο Θεός, ούτω και η ανθρώπινη υπόστασις μένει έως τέλους αδιαφανής εκ των έξω, έκτος εάν η ιδία αποκαλυφθή εις ετέραν υπόστασιν.
Ο Θεός είναι Θεός κεκρυμμένος. Ο άνθρωπος ωσαύτως φέρει εν αυτώ βάθη κεκρυμμένα από αλλοτρίων οφθαλμών. Εν τω Θεώ περικλείεται η Αρχή του Είναι (βλ. Ιωάν. α’ 2-3) και ουχί εν τω Ανθρώπω2. Ο τελευταίος όμως ούτος εκτίσθη εν δυνάμει ικανός να ιδιοποιηθή και να φέρη εν εαυτώ την Άκτιστον Ζωήν της Θεότητος.
Ο Χριστός, «εν μορφή Θεού υπάρχων» (Φιλιππισίους β΄ 6-7), τουτέστι Θεός άναρχος ων κατ’ ουσίαν, προσέλαβε δια της σαρκώσεως εν τη Υποστάσει Αυτού την μορφήν της δουλικής ημών υπάρξεως. Η ανθρώπινη όμως υπόστασις πάσχει κατά χάριν την θέωσιν, ένεκα της οποίας πραγματοποιείται εν αύτη το πλήρωμα της «Θείας εικόνος». Εν τη υποστατική αρχή του ανθρώπου ενυπάρχει πρωτίστως η ομοίωσις προς Εκείνον, Όστις απεκαλύφθη εις ημάς δια του Ονόματος Εγώ ειμι. Κατά την θέωσιν η ανθρώπινη υπόστασις εκτείνεται από των διαστάσεων και των σχημάτων της γης εις διαστάσεις και μορφάς Θείας Ζωής. Εν άλλαις λέξεσιν, ο άνθρωπος υποστασιάζει εν εαυτώ τα θεία κατηγορήματα, ως είναι η αιωνιότης, η αγάπη, το φως, η σοφία, η αλήθεια. Η κτιστή υπόστασις γινομένη Θεός κατά το περιεχόμενον του είναι αυτής ουδόλως αποβαίνει Θεός δια τα άλλα λογικά κτίσματα.
Οι Πατέρες και Διδάσκαλοι της Εκκλησίας δια μέσου των αιώνων εξέθετον την αποκάλυψιν περί της ομοιώσεως ημών προς τον Θεόν, αλλ’ ουχί πάντες, ουδέ πάντοτε, μετά της αυτής δυνάμεως. Και τούτο οφείλεται εν μέρει εις το ότι δεν ευρίσκοντο πάντες επί του αυτού επιπέδου γνώσεως του Θεού και του Ανθρώπου. Ο λόγος περί της πλήρους ομοιώσεως, μέχρι και της ταυτίσεως εισέτι, ετάραττεν εκείνους, οίτινες κατενόουν τούτο ως ανάκρασιν μετά του Θεού μέχρις άρσεως πάσης διακρίσεως. Μεταξύ Θεού και Ανθρώπου παραμένει αιωνίως ανυπέρβλητος οντολογική απόστασις: Ο Θεός είναι το Πρωταρχικόν Ον, το υπό ουδενός και ουδόλως εξαρτώμενον, οι δε άνθρωποι τα κτίσματα Αυτού. Κατά την «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» Αυτού δημιουργίαν, ο Ποιητής ημών επαναλαμβάνει, κυρίως ειπείν, Εαυτόν, και υπ’ αυτήν την έννοιαν είναι «Πατήρ» ημών. Δεν είχεν άρά γε ο Κύριος τούτο υπ’ όψιν, ότε έδιδεν εις ημάς την προσευχήν «Πάτερ ημών»; Δια της ενσαρκώσεως Αυτού ο προαιώνιος Λόγος του Πατρός δίδει εις ημάς να κοινωνήσωμεν του Αίματος και της Σαρκός Αυτού, ώστε δια της οδού ταύτης να χύση εις τας φλέβας ημών την άναρχον Αυτού Ζωήν, και ούτω να γίνω μεν τέκνα αυτού, σαρξ εκ της Σαρκός Αυτού και οστούν εκ των Οστέων Αυτού (βλέπε Ιωάν. στ΄ 53-57, Εφεσίους ε΄ 30).
Ο Χριστός εφανέρωσεν εις ημάς την τελειότητα της εικόνος του Θεού εν τω ανθρώπω και την δυνατότητα της φύσεως ημών να προσλάβη το πλήρωμα της Θεώσεως εις τοιούτον βαθμόν, ώστε ο Ίδιος, μετά την ανάληψιν Αυτού, ενεθρόνισεν «εν δεξιά του Πατρός» την φύσιν ημών. Αλλ’ έτι και εν Αυτώ η φύσις ημών δεν εταυτίσθη μετά της Ουσίας του Ακτίστου Θεού. Εν τω Χριστώ, τω σαρκωθέντι Υιώ του Πατρός, θεωρούμεν την προαιώνιον ιδέαν του Θεού περί του Ανθρώπου.
Η αποκάλυψις « Εγώ ειμι ο Ων» (Εγώ είμαι το Είναι) δεικνύει ότι η υποστατική διάστασις εν τη Θεότητι έχει θεμελιώδη σημασίαν. Η αρχή της Υποστάσεως εν τω Θεώ δεν είναι αφηρημένη έννοια, αλλ’ ουσιώδης πραγματικότης κατέχουσα ιδίαν φύσιν και ενέργειαν ζωής (βλέπε Ιωάν. α’ 4).
Η ουσία δεν είναι το πρωτεύον η έστω το υπερέχον εν τω Θεώ, το καθορίζον τας υποστάσεις εις τας αμοιβαίας αυτών σχέσεις. Εν τω Θείω Είναι ουδέν υπάρχει έξω της Υποστατικής Αρχής. Το βάθος του μυστηρίου των Θείων Υποστάσεων είναι ανεξερεύνητον. Ο αυτοπροσδιορισμός Αυτών εν τη αιωνιότητι αποτελεί άναρχον Γεγονός: Ουδέποτε υπήρξε τοιαύτη στιγμή κατά την οποίαν δεν είχεν ο Πατήρ τον Υιόν και δεν εξεπορεύετο απ’ Αυτού το Άγιον Πνεύμα. Η Αρχή του παντός είναι ο Πατήρ, Όστις εν τη προαιωνίω γεννήσει του Υιού μεταδίδει εις Αυτόν άπαν το πλήρωμα της Φύσεως, της Ουσίας Αυτού. Το αυτό συμβαίνει και εις την εκπόρευσιν του Αγίου Πνεύματος. Συνέπεια τούτου είναι η βεβαίωσις της τελείας ισότητος του Υιού και του Αγίου Πνεύματος μετά του Πατρός.
Ο ένσαρκος Λόγος του Πατρός (Χριστός – Άνθρωπος) είναι εις ημάς πλέον καταληπτός δια των ρημάτων «α δέδωκεν Αυτώ ο Πατήρ» και άτινα Ούτος «δέδωκεν ημίν» (παράβαλλε Ιωάν. ιζ΄ 8). Γνωρίζομεν την επίγειον Αυτού ζωήν εκ των ευαγγελικών διηγήσεων και της πνευματικής περί Αυτού παραδόσεως. Εφανέρωσεν εν Εαυτώ «τον Πατέρα αυτού και Πατέρα ημών» (παράβαλλε Ιωάν. κ΄ 17). Η γνώσις του Αγίου Πνεύματος, ως Προσώπου, έρχεται βραδύτερον. Τούτο ζωοποιεί απαύστως ουχί μόνον την Εκκλησίαν και τα τέκνα Αυτής, αλλά και πάντα τον κόσμον, άπασαν την κτίσιν. Θεραπεύει ημάς εκ των συνεπειών της πτώσεως· αναγεννά ημάς και αγιάζει. Τα πάντα όμως ποιεί αοράτως, ως τις κρυπτόμενος θαυμαστός Φίλος, μη θέλων να επιβαρύνη ημάς δια της ευγνωμοσύνης προς Αυτόν, διότι γνωρίζει ότι εν τη παρούση καταστάσει ημών το ευγενές αίσθημα της ευγνωμοσύνης γίνεται φορτίον. Η μεγάλη μακαριότης της γνώσεως Αυτού έρχεται βαθμηδόν, κατά το μέτρον κατά το οποίον αναδύεται εντός ημών δια της συνεργίας Αυτού η υποστατική αρχή. Δυνάμει αυτής αρχόμεθα να προσλαμβάνωμεν το παν, και το Θείον Πρωταρχικόν Είναι και το κοσμικόν είναι, δι’ άλλου τρόπου προσιδιάζοντος εις τον άνθρωπον – υπόστασιν, την τετελειωμένην εικόνα Εκείνου, Όστις απεκαλύφθη εις τον Μωυσήν δια του Ονόματος Εγώ Ειμι. Επομένως ο Θεός ο Ίδιος είναι Υποστατικός και ημείς δημιουργία «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» Αυτού, και ως εκ τούτου η τελική κλήσις ημών είναι προς την υποστατικήν μορφήν του είναι.
Η Υπόστασις είναι Εκείνος, Όστις μόνον και όντως ζη. Έξω της ζώσης ταύτης Αρχής ουδέν δύναται να υπάρχη: «Εν Αυτώ ζωή ην και η ζωή ην το φως των ανθρώπων» (Ιωάν. α’ 4). Το ουσιώδες περιεχόμενον της ζωής ταύτης είναι η Αγάπη: «Ο Θεός αγάπη εστίν» (Α’ Ιωάν. δ΄ 8). Η υποστατική ύπαρξις έρχεται εις αυτοεπίγνωσιν δια της εν αγάπη συναντήσεως μετά μιας η πολλών υποστάσεων. Επί τη βάσει της θαυμαστής ταύτης Αποκαλύψεως «Εγώ ειμι ο Ών» ζώμεν και τον «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» κτισθέντα Άνθρωπον κυρίως ως υποστατικήν ύπαρξιν. Εις αυτήν ακριβώς την εν ημίν υποστατικήν αρχήν επηγγείλατο ο Κύριος την αιωνιότητα. Αύτη η Αρχή, και μόνον αύτη, κατέχει την ικανότητα να γνωρίζη το αρχέτυπον αυτής, τον Ζώντα Θεόν. Ο άνθρωπος είναι πλείόν τι ή μικρόκοσμος. Είναι «μικροθεός». Κτιστός ων, έλαβε την εντολήν να γίνη Θεός (Μέγας Βασίλειος). Εάν ο Δημιουργός ωμοιώθη κατά πάντα προς τον άνθρωπον (βλέπε Εβραίους β΄ 17), τούτο σημαίνει ότι και ο άνθρωπος εκτίσθη μετά της δυνατότητος να γίνη όμοιος κατά πάντα προς τον Θεόν: «Όμοιοι Αυτώ εσόμεθα, ότι οψόμεθα Αυτόν καθώς εστί» (Α’ Ιωάν. γ΄ 2).
Κατά την υπερτάτην εφικτήν εις την φύσιν ημών έντασιν προσευχής, όταν ο ίδιος ο Θεός προσεύχηται εν ημίν, δίδεται εις τον άνθρωπον θεοπτία υπερκειμένη πάσης εικόνος. Τότε η ανθρώπινη υπόστασις προσεύχεται προς τον Άναρχον όντως πρόσωπον προς Πρόσωπον. Εν τη συναντήσει ταύτη μετά του Υποστατικού Θεού ενεργοποιείται εν ημίν εκείνο, όπερ εν αρχή υπήρχε μόνον δυνάμει, η υπόστασις.
Φερόμενοι Πνεύματι Θεού προς την υπέρ όλου του κόσμου προσευχήν, προς συμμετοχήν εις την εν Γεθσημανή προσευχήν του Κυρίου, βλέπομεν αίφνης εν εαυτοίς Θείον θαύμα: Ανατέλλει εντός ημών ο πνευματικός ήλιος, το όνομα του οποίου είναι υπόστασις (πρόσωπον). Τούτο είναι εν ημίν η Αρχή καινής μορφής υπάρξεως, ήδη αθανάτου. Τότε δεχόμεθα την Αποκάλυψιν της Υποστατικής Αρχής εν τη Αγία Τριάδι, ουχί επιφανειακώς, ουχί διανοητικώς, αλλ’ εν τοις εγκάτοις του είναι ημών. Ενορώμεν εν τω Φωτί το μέγιστον μυστήριον του Ανάρχου Είναι: τον υποστατικόν Θεόν, τον Ζώντα· τον Ένα εν Τριάδι Υποστάσεων· τον Θεόν της αγάπης, τον Μόνον αληθινόν.
Γράφω την ιστορίαν της ψυχής μου. Κατέβαλον μέγα τίμημα δια τας παραπλανήσεις μου, εις τας οποίας ενεπλάκην επί επτά η οκτώ έτη. Κρίνων κατ’ άνθρωπον, δεν θα ηδυνάμην δια μόνης της δυνάμεώς μου να αποσπασθώ από της αβύσσου του υπερβατισμού του ανατολικού μυστικισμού, τουτέστι του Υπερ-προσωπικού Απολύτου. Κατά την φυσικήν και διανοητικήν μου νεότητα, η φιλοσοφία αύτη ενεφανίζετο εις το πνεύμά μου πλήρης μεγαλείου, υπερβαίνοντος τον Χριστιανικόν συναισθηματικόν ψυχισμόν του «Αγαπήσεις τον Θεόν και τον πλησίον». Κατ’ εκείνην την εποχήν έτι και η λέξις «πρόσωπον – υπόστασις» εταυτίζετο εν τη συνειδήσει μου προς την έννοιαν της λέξεως «άτομον». Εσκεπτόμην: «Δεν είναι άρά γε αφροσύνη να προβάλω αυτό το κατηγόρημα εις το Απόλυτον Είναι»;
Ότε όμως, κατά την Άνωθεν δωρεάν, εδόθη εις εμέ να εννοήσω την οντολογικήν θέσιν της αρχής της Υποστάσεως εν τω Θείω Είναι, τότε κατά τρόπον φυσικόν το παν ήλλαξε και παρουσιάσθη εν αντιθέτω προοπτική: Είμεθα κτίσματα· ως κτίσματα φέρομεν εντός ημών την υποστατικήν αρχήν δυνάμει, ουχί ενεργεία. Δεν είμαι το Πρωταρχικόν Ον, αλλ’ η κτιστή εικών Αυτού. Καλούμαι δια της τηρήσεως των ευαγγελικών εντολών να ενεργοποιήσω, να πραγματοποιήσω εν εμοί την υποστατικήν ομοίωσίν μου προς τον Θεόν· να γίνω υπόστασις, υπερβαίνων τον περιορισμόν του ατόμου, όπερ ουδόλως δύναται να κληρονομήση την Θείαν μορφήν υπάρξεως.
Ο Θεός ημών είναι παντογνώστης, Πνεύμα πανταχού παρόν: «Ουδέν εστί κεκαλυμμένον ό ουκ αποκαλυφθήσεται, και κρυπτόν ό ου γνωσθήσεται… Ουχί δύο στρουθία ασσαρίου πωλείται; Και έν εξ αυτών ου πεσείται επί την γην άνευ του Πατρός υμών· υμών δε και αι τρίχες της κεφαλής πάσαι ηριθμημέναι εισίν» (Ματθαίος ι΄ 26-30). «… Ουκ εστί κτίσις αφανής ενώπιον Αυτού, πάντα δε γυμνά και τετραχηλισμένα τοις οφθαλμοίς Αυτού» (Εβραίους δ΄ 13). Ημείς δεν κατανοούμεν αυτό το είδος της γνώσεως: της αμέσου, της άνευ εξελίξεως, της ολοκληρωτικής. Πιστεύομεν όμως εις την αγαθήν περί ημών πρόνοιαν του Θεού. Κατά την διάρκειαν χρόνων επιμόνου ασκήσεως, όπως ζήσωμεν κατά το θέλημα Αυτού, πολλάκις θα μείνωμεν έκθαμβοι δια την μαθηματικήν ακρίβειαν της περί ημάς Προνοίας του Θεού.
Εάν ο Θεός δεν ήτο Ον Υποστατικόν, τότε ούτε και ημείς, η εικών Αυτού, θα ηδυνάμεθα να εισέλθωμεν εις την υποστατικήν μορφήν του είναι· και αύτη εισέτι η προσωπικότης ημών δεν θα ήτο η λείον επιφαινομένου τινός. Επειδή όμως η υπόστασις γεννάται εν ημίν εν καταστάσει υπερφυσικής προσευχής προσώπου προς Πρόσωπον ενώπιον του Ζώντος Θεού, δεν υπόκειται αύτη εις τα στοιχεία της φύσεως: Υπερβαίνει τα γήϊνα όρια και κινείται εις σφαίραν άλλων διαστάσεων. Μία και μόνη, ανεπανάληπτος και άτρεπτος εις ό,τιδήποτε άλλο, δεν υπόκειται εις αριθμητικόν υπολογισμόν.
Το Απόλυτον Πρωταρχικόν Ον είναι Υποστατικόν, και ο άνθρωπος, η ομοίωσις του Απολύτου, είναι ωσαύτως υπόστασις. Ο Θεός είναι Πνεύμα και ο άνθρωπος – υπόστασις είναι ωσαύτως πνεύμα. Και το πνεύμα τούτο δεν είναι αφηρημένον, κεχωρισμένον, διότι κέκτηται ιδίαν φύσιν. Επί του γήινου επιπέδου λαμβάνει συγκεκριμένην μορφήν δια της σαρκός, μετά της οποίας αποκτά την πρώτην αυτού εμπειρίαν του είναι. Ο Θεός-Λόγος προσέλαβε την ανθρωπίνην σάρκα, και ούτως απέδειξεν ότι δεν είναι επινόησις του λογικού ημών, ουδέ αποκύημα της εξημμένης υπό μυστικού τίνος φόβου ενώπιον αγνώστων και εχθρικών δυνάμεων φαντασίας ημών. Ο Θεός είναι η πρώτη ουσιαστική Πραγματικότης· και η ανθρώπινη υπόστασις είναι ωσαύτως ουσιαστική ζωή.
Αι σχέσεις αγάπης είναι ίδιον της Υποστάσεως, της εικόνος του Θεού της αγάπης. Η Υπόστασις δεν ορίζεται αντιθετικώς, δια της αντιπαραθέσεως προς αυτήν εκείνου, όπερ «δεν είναι Εγώ». Η αγάπη είναι το βαθύτερον περιεχόμενον και η καλυτέρα έκφρασις της ουσίας αυτής. Η Υπόστασις περιβάλλουσα εν προσευχή αγάπης ολόκληρον τον κόσμον αποτελεί την προς τα έσω (ad intra) ενότητα των πάντων. Εν τη δημιουργική ενεργεία αυτής όπως αναπτυχθή, επιδιώκει την καθολικήν ενότητα και προς τα έξω (ad extra). Εν τη αγάπη ευρίσκεται η ομοίωσις αυτής προς τον Θεόν, Όστις είναι αγάπη (βλέπε Α’ Ιωάν. δ΄ 16).
Ο Ποιητής του κόσμου, ο Κύριος, κρατεί εν τη παλάμη αυτού πάντα τα όντα· και ο άνθρωπος – υπόστασις αποτελεί κέντρον ικανόν να περιλάβη εν εαυτώ ουχί μόνον την πολλαπλότητα των πραγματικοτήτων του σύμπαντος, αλλά και πλέον τούτου: άπαν το πλήρωμα του θεανθρωπίνου είναι. Η υπόστασις καθ’ εαυτήν είναι αξία μη παρερχομένη, πολυτιμότερα ολοκλήρου του λοιπού κόσμου. Εν τη χαρά της ευρέσεως της ελευθερίας της αθανασίας ατενίζει εις καινήν μορφήν του είναι.
Ο άνθρωπος, αναγεννηθείς υπό του Θεού εν τη προσευχή, ουδέποτε μένει μόνος. Η υπόστασις δεν γνωρίζει μοναξίαν: Διαμένει πάντοτε ενώπιον του πανταχού παρόντος Θεού. Πριν ή φθάση εις την πληρότητα αυτής, «υπομένει» ενίοτε Αυτόν μετά μεγάλου κόπου, ως ο Μωυσής, όστις «τον αόρατον ως ορών εκαρτέρησεν» (Εβραίους ια΄ 27). Άλλοτε πάλιν αύτη πληρούται ήσυχου και ειρηνικής χαράς έχουσα την συνείδησιν ότι ευρίσκεται εις χείρας του Αγίου Φύλακος.
Ο άνθρωπος – υπόστασις δεν γνωρίζει μοναξίαν, έτι και διότι, εν οιαδήποτε ερήμω και εάν ευρίσκηται, προσεύχεται υπέρ όλου του κόσμου, είτε ο κόσμος ούτος πάσχει, είτε ευτυχεί.
Δι’ ευχών του Όσιου Πατρός μου Σιλουανού, ο Χριστός εφανέρωσε και εις εμέ, έστω και «εκ μέρους», το μυστήριον του προσώπου – υποστάσεως. Διήλθον μακροχρόνιον περίοδον απεγνωσμένης προσευχής. Ο Κύριος δεν εβδελύχθη εμέ, και εν ελέει συγκατέβη εισέτι μέχρις εμού. Κατ’ αρχήν ενήργει επ’ εμέ ο ευαγγελικός Αυτού λόγος. Ο λόγος ούτος, ο εκ του Πατρός εκπορευόμενος (βλέπε Ιωάν. ζ΄ 16-17, ιζ’ 14, 17), δια των ριζών αυτού εισεχώρει εις την καρδίαν μου διαρρηγνύων τους πεπωρωμένους ιστούς αυτής. Εν οδύναις εγεννάτο η νέα ζωή μου. Κατά τον πρώτον καιρόν ήμην μόνος, εκτός Εκκλησίας εισέτι. Ουδέν εγνώριζον τότε, αλλ’ αόρατον πυρ κατέφλεγεν εμέ και η ψυχή μου εν μεγάλη θλίψει εστρέφετο προς τον «Δυνάμενον σώσαί με». Εις τι μέρος εντός μου διετηρείτο αμυδρά ελπίς, ήτις υπερενίκησε τον φόβον όπως εισέλθω εις την επίπονον οδόν. Ο πόνος ούτος, περί του οποίου προσπαθώ να ομιλήσω, είναι δι’ εμέ ιερός. Παράδοξον θαύμα! Η οδύνη αύτη της καρδίας μου εις τινας στιγμάς συνήρπαζε μετ’ ενθουσιασμού το πνεύμα μου. Εθαύμαζον πώς ο Θεός εδημιούργησε την φύσιν μου ικανήν να υπομείνη παθήματα, δι’ ων απεκαλύπτοντο εις εμέ τα άγνωστα πρότερον βάθη της προσευχής. Υπήρχον στιγμαί κατά τας οποίας πιεζόμενος υπό δυνατού πόνου, μεθ’ ησύχου φωνής αλλά και μετά θάμβους, «έκραζον»: «Δόξα Σοι, πάνσοφε Δημιουργέ… ». Η προσευχή ωδήγει εμέ πέραν της στενής φυλακής του κόσμου και το πνεύμα μου έζη εν τη ελευθερία της απειρότητος του Θεού μου. Άνευ των παθημάτων τούτων ουδέποτε θα ηδυνάμην να εννοήσω περί ποίας αγάπης ωμίλει ο Κύριος, όταν έλεγεν: «Έρχεται ο του κόσμου άρχων, και εν Εμοί ουκ έχει ουδέν· αλλ’ ίνα γνω ο κόσμος ότι αγαπώ τον Πατέρα, και καθώς ενετείλατό Μοι ο Πατήρ, ούτω ποιώ» (Ιωάν. ιδ΄ 30-31).
Εάν η αγάπη, την οποίαν εντέλλεται το ευαγγέλιον, ήτο φυσική εν τη καταστάσει της πτώσεως ημών, τότε θα ήτο περιττή η κλήσις: «Αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εν όλη τη καρδία σου και εν όλη τη ψυχή σου και εν όλη τη διάνοια σου… Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν» (Ματθαίος κβ΄ 37-39). Όταν όμως η αγάπη εκείνη εγγίση την καρδίαν, τότε το πνεύμα ημών βλέπει τον Θεόν εν τω Φωτί και ζη δι’ Αυτού και εν Αυτώ. Ο Θεός υπερβαίνει πάσαν ανθρωπίνην διάνοιαν. Ουδεμία αφηρημένη έννοια προσιδιάζει εις Αυτόν. Είναι Ζων. Η παντοδυναμία Αυτού είναι άμετρος· η αγάπη Αυτού ανεκδιήγητος. Η μετ’ Αυτού ζωή είναι πλούτος άρρητος. Όταν ήμην ζωγράφος, δεν εύρισκον αληθινήν ικανοποίησιν, διότι τα μέσα, άτινα διέθετον, ήσαν ανίσχυρα να αποδώσουν το υπάρχον εν τη φύσει κάλλος. Νυν δε πάντες οι λόγοι μου είναι τελείως ανεπαρκείς προς έκφρασιν του θάμβους μου ενώπιον του Θεού.
Να είναι τις τυφλός είναι μεγάλη στέρησις. Δεν υπάρχει όμως μεγαλύτερα συμφορά και βαθύτερα οδύνη της αγνοίας του Θεού.
Εάν ο «άνθρωπος Χριστός Ιησούς» (Α’ Τιμ. β΄ 5), ο παραδούς εαυτόν εκουσίως δια την λύτρωσιν πάντων, προσηύχετο προς τον Πατέρα: «Πάτερ Μου, ει ου δύναται τούτο το ποτήριον παρελθείν απ’ Εμού, εάν μη αυτό πίω, γενηθήτω το θέλημα Σου» (Ματθαίος κστ΄ 42), τότε τι δυνάμεθα να είπωμεν περί εαυτών ημείς οι ολιγόψυχοι; «Το ποτήριον τούτο» – ποιον ποτήριον; Τι έβλεπεν Ούτος εν τη προσευχή Αυτού, ώστε να εκφρασθή δια τοιούτου τρόπου; Δεν δυνάμεθα να προσεγγίσωμεν το βάθος της θεωρίας του Κυρίου. Το μυστήριον της συνειδήσεως Αυτού εκ μέρους μόνον αποκαλύπτεται εις τους πιστούς, όταν δίδηται εις αυτούς να προσεγγίσουν τα απερίγραπτα εκείνα όρια. Οι Πατέρες ημών, άνθρωποι εξαιρέτου ανδρείας, απομακρυνόμενοι εις τας έρημους, εις άκραν απομόνωσιν εκ του κόσμου, εθρήνουν ουχί βεβαίως διότι εστερήθησαν τι το γήινον, αλλ’ επειδή ενώπιον αυτών διηνοίγοντο συνταρακτικοί άβυσσοι, περί ων είναι αδύνατον να διηγηθή τις δια της κοινής γλώσσης. Όστις διήλθε παρόμοιας καταστάσεις, γνωρίζει ότι ωδηγήθη μέχρι των έσχατων ορίων, των προσιτών εις τον άνθρωπον. Και όμως τούτο δεν είναι εισέτι το τέλος: «Ετι άπαξ Εγώ σείω ου μόνον την γην, αλλά και τον ουρανόν. Το δε έτι άπαξ δηλοί των σαλευομένων την μετάθεσιν, ως πεποιημένων, ίνα μείνη τα μη σαλευόμενα» (Εβραίους ιβ΄ 26-27), ως τεθεωμένα. Όταν σκεπτώμεθα περί της νέας ταύτης δοκιμασίας πάντων των «πεποιημένων και σαλευομένων», ουδόλως δυνάμεθα να είμεθα βέβαιοι περί ημών μέχρι τέλους. Η συναίσθησις του κτιστού και ευθραύστου της φύσεως ημών παραμένει πάντοτε μεθ’ ημών, έκτος εξαίρετων στιγμών της συγκαταβάσεως του Φωτός προς ημάς, οπότε προγευόμεθα της Βασιλείας του Αγίου Πατρός ημών (βλέπε Ματθαίος ιστ΄ 28).
Ως βάσις της ασκήσεως ημών κείται ο πόθος να αποκτήσωμεν την επηγγελμένην αγάπην του Χριστού. Όταν το Πνεύμα της αγάπης του Χριστού εισέλθη εντός ημών, η ψυχή διψά την σωτηρίαν πάντων των ανθρώπων. Μετά τρόμου διαπιστοί ότι ουχί πάντες επιθυμούν δι’ εαυτούς εκείνο, περί του οποίου αύτη δέεται προσευχομένη υπέρ αυτών. Έτι πλέον συναντώμεν εις αυτούς άρνησιν, εισέτι δε και έχθραν. Και πώς είναι δυνατόν να σωθή ο άνθρωπος ευρισκόμενος εν τοιαύτη διαστροφή; Ζώμεν εις εποχήν κατά την οποίαν, ένεκα των γεγονότων του αιώνος ημών, η τραγωδία της πτώσεως καθίσταται οφθαλμοφανής. Ιδού, νυν η σκέψις μου στρέφεται προς εμέ τον ίδιον. Και τι λοιπόν βλέπω; Πλέον του ημίσεος αιώνος προσηυχόμην ενίοτε μέχρι βαθέος θρήνου, κατά καιρούς δε μέχρι παραφροσύνης εκ της απογνώσεως, υπέρ της ειρήνης του κόσμου παντός και της σωτηρίας, ει δυνατόν, πάντων. Και έως της ημέρας ταύτης του γήρατος μου το κακόν ορθούται ενώπιον μου δια συνεχώς αυξανομένης δυνάμεως. Το τέλος της επιγείου ιστορίας της ανθρωπότητος γίνεται «επιστημονικώς» καταληπτόν. Αύριον ίσως θα είναι και τεχνολογικώς πλέον εφικτόν. Ο κατά οικτρόν τρόπον παράλογος χαρακτήρ των συγχρόνων γεγονότων οδηγεί ημάς εις βαθείαν απορίαν. Αναζητούμεν απάντησιν εν τω λόγω του Θεού, και μεταξύ άλλων ευρίσκομεν τα ακόλουθα: «Όταν ακούσητε πολέμους και ακαταστασίας, μη πτοηθείτε· δει γαρ ταύτα γενέσθαι… επί της γης συνοχή εθνών… Αποψυχόντων ανθρώπων από φόβου και προσδοκίας των επερχομένων τη οικουμένη· αι γαρ δυνάμεις των ουρανών σαλευθήσονται… Αρχομένων δε τούτων γίνεσθαι ανακύψατε και επάρατε τας κεφάλας υμών, διότι εγγίζει η απολύτρωσις υμών» (βλέπε Λουκάς κα΄ 9-28). Και αλλαχού πάλιν: «Ετι άπαξ Εγώ σείω ου μόνον την γην, αλλά και τον ουρανόν» (Εβραίους ιβ΄ 26). Ούτως, δι’ όλων τούτων ο Κύριος καλεί ημάς εις μεγαλειώδη μάχην δια την κατάκτησιν της «ασάλευτου Βασιλείας». Είναι προφανές ότι το τοιούτον ευαγγέλιον εδόθη εις ημάς ουχί «παρά ανθρώπου», και κατά τας διαστάσεις αυτού «ουκ εστί κατά άνθρωπον» (Γαλ. α’ 11-12).
Τι λοιπόν να πράξωμεν, εάν ούτως έχουν τα πράγματα; Να απελπισθώμεν και να εκπέσωμεν του «αιωνίου Ευαγγελίου»; (Αποκ. ιδ΄ 6) Και εάν εκπέσωμεν, τότε τι άλλο θα ικανοποίηση ημάς εν όλη τη κτίσει; Αληθώς, ουδέν όντως υπάρχει, όπερ θα ηδύνατο να χωρίση ημάς απ’ Αυτού, όσον βαρύς και εάν είναι ο αγών ημών (βλέπε Ρωμαίους η΄ 35-39). Διήνοιξε τους οφθαλμούς ημών προς το άπειρον και είναι αδύνατον πλέον να κλείσωμεν αυτούς εκ νέου και να προτιμήσωμεν την τυφλότητα των αρτιγεννήτων: «Θαρσείτε, εγώ νενίκηκα τον κόσμον» (Ιωάν. ιστ΄ 33), είπεν ο Κύριος.
Ιδού, ιστάμεθα προ του Ζώντος Απολύτου. Ακριβώς αυτό και μόνον αυτό αναζητούμεν.
Εν τω κόσμω τούτω η ζώσα πείρα της υποστάσεως σπανίως δίδεται εις τους ανθρώπους: Έρχεται δια της χριστομιμήτου προσευχής υπέρ του σύμπαντος κόσμου, ως και υπέρ ημών αυτών, συμφώνως προς την εντολήν: «Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν» (Ματθαίος κβ΄ 39). Οδηγούμενος ο άνθρωπος δια της ενεργείας του Αγίου Πνεύματος εις τοιαύτην προσευχήν ζη υπαρκτικώς το μυστήριον της Τριαδικής Μονάδος. Εν τοιαύτη προσευχή βιούται το ομοούσιον του ανθρωπίνου γένους. Δι’ αυτής αποκαλύπτεται εις ημάς το οντολογικόν νόημα της «δευτέρας εντολής». Όλος ο Αδάμ γίνεται είς Άνθρωπος-Ανθρωπότης.
Παν ότι είναι κατώτερον τούτου, είναι κατώτερον και της ευαγγελικής εντολής. Ευλόγως θα ηδυνάμεθα να είπωμεν ότι η εν ταις εντολαίς του Χριστού ενυπάρχουσα πραγματικότης δεν εξεπληρώθη εν τω ιστορικώ Χριστιανισμώ εις τας αληθινάς αυτής διαστάσεις. Εν τη οντολογική αυτού αξία ο Χριστιανισμός υπερβαίνει αμέτρως την σύνεσιν εκείνων, οίτινες εκ ραθυμίας δεν θέλουν να αποκτήσουν την αγίαν θεογνωσίαν, ήτις και είναι η αιώνιος ζωή (βλέπε Ιωάν. ιζ΄ 3).
Οι άνθρωποι αναζητούν την αλήθειαν. Πολλοί αγαπούν τον Χριστόν, αλλά συχνάκις επιχειρούν να υποβιβάσουν το Ευαγγέλιον εις το επίπεδον της ηθικής διδασκαλίας. Επιλανθάνονται ούτοι της διδαχής του Χριστού, ότι μόνον οι τηρούντες τον λόγον Αυτού γνωρίζουν πόθεν αύτη προέρχεται: εξ ανθρώπου άρά γε ή εκ του Ουρανίου Πατρός (βλέπε Ιωάν. ζ΄ 17); ίνα πληρωθώμεν αληθώς εκ της θεοποιού δυνάμεως του Ευαγγελικού λόγου, είναι ανάγκη να μοχθήσωμεν έτι μάλλον ή δια την επίτευξιν πρακτικών ή επιστημονικών γνώσεων. Ούτε η ανάγνωσις πλήθους βιβλίων, ούτε η εξοικείωσις μετά της ιστορίας του Χριστιανισμού και των άλλων θρησκειών, ούτε η μελέτη των διαφόρων θεολογικών συστημάτων και τα όμοια, θα οδηγήσουν ημάς εις τον επιδιωκόμενον σκοπόν: την σωτηρίαν δια της επιγνώσεως «του μόνου αληθινού Θεού», και του αποσταλέντος υπ’ Αυτού Ιησού Χριστού (παράβαλλε Ιωάν. ιζ΄ 3). Η μακραίων πείρα της ακαδημαϊκής θεολογίας απέδειξε μετά πειστικότητος ότι είναι δυνατόν να έχη τις ευρείαν πολυμάθειαν επί του πεδίου της επιστημονικής θεολογίας και μη έχων ζώσαν πίστιν, τουτέστιν αγνοών πλήρως τον Θεόν. Εν τοιαύταις περιπτώσεσιν η θεολογία αποβαίνει διανοητική ενασχόλησις, ως και η νομική επιστήμη. Ως αύτη διαφέρει εις εκάστην χώραν, ούτω και η θεολογία διαφοροποιείται εν τω πλήθει των διηρημένων ομολογιών.
Η γνώσις ημών είναι αποτέλεσμα της Άνωθεν Αποκαλύψεως: «Εν αρχή ην ο Λόγος… Και Θεός ην ο Λόγος» (Ιωάν. α’ 1). Δια πολλούς εκπροσώπους της συγχρόνου επιστήμης «εν αρχή» ήτο το άτομον του υδρογόνου, και εξ αυτού δια της πορείας της εξελίξεως, μετά πάροδον δισεκατομμυρίων ετών, ενεφανίσθη το σύμπαν. Η επιστήμη δεν έθεσεν ενώπιον αυτής εισέτι το ερώτημα: Τι άρά γε υπήρχε προ της εμφανίσεως του κόσμου; Ποίος προετοίμασε μετά τοιαύτης ασύλληπτου δημιουργικής σοφίας το τοσούτον καταπληκτικόν «big bang»; Τι είναι κατ’ ουσίαν ο χρόνος και το διάστημα μετά των γαλαξιών και των άλλων ουρανίων συστημάτων; Φαίνεται εις ημάς παράλογος η ιδέα ότι εκ «τυχαίων» συνδυασμών, απροσδόκητων εισέτι και δι’ αυτό το πρώτον άτομον, ηδύνατο να πρόκυψη η ανθρώπινη σκέψις μετά της αναζητήσεως της «πρώτης αρχής». Είναι απαράδεκτος η ιδέα ότι το άτομον του υδρογόνου αποτελεί το πρωταρχικόν όντως ον. Εν καταστάσει υψίστης δεκτικότητος ελάβομεν την πληροφορίαν περί ενός ιδιαιτέρας τάξεως Είναι, το οποίον δι’ Εαυτό ουδεμίαν έχει εξωτερικήν αιτίαν, αρχήν ή τέλος. Είναι αδύνατον δι’ ιδίων δυνάμεων να φανερώσωμεν μετ’ αξιοπιστίας τον βαθύν χαρακτήρα του Είναι τούτου. Έχομεν όμως έμφυτον την ορμήν προς Αυτό. Και εις το ερώτημα: «Τι εστί το Είναι;» ελάβομεν την απάντησιν: «Εγώ ειμι ο Ων». Ουχί «τι», αλλά «τις». Και ο «Τις» ούτος έρχεται εις κοινωνίαν ζώσαν και αισθητήν μεθ’ ημών.
Το Υποστατικόν τούτο Είναι, το ευρισκόμενον πέραν παντός περιορισμού και ρυθμίζον καθ’ Εαυτό τα πάντα, είναι ο Αίτιος της ελεύσεως ημών εις τον κόσμον. Η Αποκάλυψις ότι το Είναι τούτο είναι υποστατικόν μαρτυρεί οφθαλμοφανώς ότι η περί Αυτού γνώσις, μάλλον η γνώσις Αυτού, δύναται να δοθή μόνον μέσω προσωπικής κοινωνίας Αυτού μεθ’ ημών, ως προσώπων. Εις στιγμάς ζώσης κοινωνίας μετ’ Αυτού, ο Ίδιος μεταδίδει εις ημάς την γνώσιν περί Εαυτού, αποκαλυπτόμενος εν ημίν μέσω των ενεργειών Αυτού.
Και πάλιν δεν είναι περιττόν να επαναλάβωμεν ότι η γνώσις ημών περί του ανάρχου Απολύτου, του αποκαλυφθέντος εις ημάς ως Υποστατικού Όντος, φέρει χαρακτήρα προσωπικόν, οντολογικόν, και ουχί αφηρημένον. Θα επιχειρήσωμεν να εκφράσωμεν τούτο δι’ άλλης ορολογίας. Εν τη συνήθει πορεία της σκέψεως σχετικώς προς την γνώσιν, διακρίνομεν το γνωρίζον υποκείμενον και το γνωριζόμενον αντικείμενον. Εν τη ημετέρα όμως αντιλήψει περί της γνώσεως του Θεού καταργείται η πορεία της αντικειμενοποιήσεως του γνωριζομένου, διότι Ούτος γνωρίζεται πάντοτε «εν τω συνδέσμω της αγάπης», εν τη καταστάσει της καθαράς προσευχής. Η κτιστή ημών υπόστασις εισάγεται δια του Αγίου Πνεύματος εις την σφαίραν του Ακτίστου Θείου Είναι κατά τοιούτον τρόπον, ώστε να αισθανόμεθα εν ημίν τον Θεόν ως την ζωήν ημών.
Εις τούτο έγκειται η βασική διαφορά μεταξύ επιστημονικής και πνευματικής γνώσεως. Η τελευταία αύτη κατανοείται ως κοινωνία εν τη υπάρξει, ως ένωσις εν αυτώ τω είναι.
Η καθαρά προσευχή είναι η ασφαλεστέρα οδός προς την γνώσιν του Θεού. Ο ούτω προσευχόμενος απεκδύεται πάσας τας εξωτερικάς γνώσεις και τας εμπαθείς εικόνας, ώστε, κλίνας ενώπιον Εκείνου Όστις είναι η Αρχή του παντός, να λάβη την εξ Αυτού εκπορευομένην ζωήν. Άνευ λόγων, «στεναγμοίς αλαλήτοις» (Ρωμαίους η΄ 26), εκδυσωπεί τον άγνωστον εισέτι Θεόν να σώση αυτόν, όπερ εν τελευταία αναλύσει σημαίνει να δεχθή το πνεύμα αυτού εις αιώνιον παραμονήν μετ’ Αυτού. Η δέησις αυτού ενούται μετά του μακραίωνος στεναγμού πάσης της κτίσεως. Αι κραυγαί αυτού συμβάλλουν εις τον ενιαίον χορόν της οικουμένης, ήτις ικετεύει δια την σωτηρίαν. Η προσευχή αύτη είναι ανέκφραστος, απερίγραπτος. Δεν ενσαρκούται δια των λόγων ημών. Η οδύνη επί της οποίας θεμελιούται είναι βαθύτερα παντός στεναγμού.
Ακατάσχετος εν τοις ορίοις της επιγείου υπάρξεως είναι η δίψα προς γνώσιν. Το κατ’ αρχήν ασαφές νόημα της προσευχής ταύτης, εις ώραν την οποίαν γνωρίζει μόνον ο Θεός, μεταβάλλεται εις χαροποιόν συνείδησιν της κλήσεως Αυτού. Ο Ίδιος δια της δυνάμεως Αυτού ελκύει ημάς εις ανάβασιν προς Αυτόν. Η θαυμαστή αύτη άνοδος, παρά την οδυνηράν έντασιν της υπάρξεως ημών, βιούται ως μακάριον «περισσόν» Νέας Ζωής εκχεομένης εφ’ ημάς. Όταν το πνεύμα ημών γίνηται όλον προσευχή, αξιούται να αισθανθή εναργώς την πνοήν της Θείας αιωνιότητος. Δια μεγάλης οδύνης μετανοίας αναγεννάται ο άνθρωπος δια την «ασάλευτον βασιλείαν». Και δια το γεγονός τούτο «χαρά γίνεται ενώπιον των αγγέλων του Θεού» εν ουρανοίς (Λουκ. ιε΄ 10).
Ο Θεός αποκαλύπτει το Όνομα Αυτού: «Εγώ ειμι ο Ων». Δια τον άνθρωπον, την εικόνα του Υψίστου, η λέξις αύτη εγώ είναι μία των πολυτιμότερων, διότι μαρτυρεί την αρχήν της υποστάσεως εν ημίν. Έξω της αρχής ταύτης τα πάντα αποβαίνουν παράλογα, μη όντα (ανύπαρκτα), διότι ο Ων είναι αφεύκτως «εγώ». Έκαστος εξ ημών ας φυλάξη την υποστατικήν αυτού αξίαν: Εν αύτη και μόνον εν αύτη ο πλούτος και το κάλλος του είναι ημών. Εν τοις πλαισίοις της δεδομένης εις ημάς ιστορικής υπάρξεως ουδόλως είναι εύκολος ο αγών προς πραγμάτωσιν του περί ημών υψηλού σχεδίου του Δημιουργού και Θεού ημών. Ο Κύριος εδωρήσατο εις ημάς το φως της αποκαλύψεως της Υποστάσεως, ημείς όμως εγεννήθημεν και αφέθημεν να ζώμεν εντός της άμορφου μάζης των ατόμων, ίδιον των οποίων είναι ο εγωισμός και η φιλαυτία. Εις το πρόσωπον – υπόστασις όμως εδόθη να περιβάλη πάσαν την κτίσιν δια της φλογός της αγάπης του Χριστού. Συνδεόμεθα μετά του κόσμου τούτου, ως είναι εν τη πτώσει αυτού, και ταυτοχρόνως έχομεν ανάγκην να παλαίσωμεν δια την εν Θεώ ελευθερίαν ημών. Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει ατομικιστικόν χαρακτήρα. Ο ατομισμός καλλιεργείται εις τους ανθρώπους καθ’ όλας τας εμπαθείς αυτού εκδηλώσεις. Εμφανέστερον διαπιστούται τούτο εις τον τομέα της τέχνης. Δοξάζονται αι μεγαλοφυΐαι, οι πρωτότυποι δημιουργοί του ενός ή του άλλου έργου. Εν άλλαις λέξεσιν, εκτιμάται η πρωτοτυπία, η ατομικότης του καλλιτέχνου. Η κοινωνία ημών οικοδομείται επί τη βάσει της αρχής ταύτης. Η μαζοποίησις των ατόμων είναι κατ’ ουσίαν κατάστασις πτώσεως, συνοδευομένη υπό του τραγικού αυτής αδιεξόδου. Η καλλιέργεια της πτώσεως οδηγεί εις αποξένωσιν από του Θεού: Ο άνθρωπος υποβιβάζεται δια της εν αυτώ αμαυρώσεως της εικόνος του Θεού. Αντιθέτως προς τούτο, η σύναξις των υποστάσεων είναι «το άλας της γης και το Φως του κόσμου». Τούτο πραγματοποιείται εν τη Εκκλησία του Χριστού, μετ’ ιδιαιτέρας δε δυνάμεως εν τη λειτουργική πράξει. Εκεί ακριβώς φανερούται η αληθινή εικών της Αγίας Τριάδος. Δι’ όλου του περιεχομένου της Θείας Λειτουργίας ο λειτουργός καλείται, εν τω πνεύματι της εν Γεθσημανή προσευχής του Χριστού, να προσφέρη εις τον Θεόν λατρείαν αρμόζουσαν εις την υπόστασιν.
Η Υπόστασις εν τω Θείω Είναι δεν νοείται ως στατική τις αρχή εγκεκλεισμένη εν εαυτή. Τούτο θα ήτο δυνατόν εν τη προοπτική του ενοθεϊσμού του Ισλάμ, έτι δε και εν τοις ορίοις της Παλαιάς Διαθήκης, αλλ’ ουδόλως εν τη αποκαλυφθείση εις ημάς Τριάδι, Ήτις είναι Ον άκρως δυναμικόν. Την δυναμικότητα ταύτην εδιδάχθημεν να βλέπωμεν εν τη Αγάπη, ήτις αποτελεί την βαθυτέραν έκφρασιν του Γεγονότος του αιωνίου αυτοπροσδιορισμού των Υποστάσεων της Αγίας Τριάδος. Δεν λέγομεν ότι η Αγάπη είναι η Ουσία της θεότητος, αλλ’ ότι εκφράζει ταύτην πλείον οιουδήποτε άλλου (βλέπε Α’ Ιωάν. δ΄ 8). Η Ουσία είναι αμέθεκτος υπό των κτισμάτων, και ως εκ τούτου παραμένει αιωνίως άγνωστος. Παν ό,τι δεν κοινωνείται, δεν γνωρίζεται υπό των λογικών κτισμάτων. Η ενέργεια όμως της Θείας Αγάπης εκχέεται εις τα κατ’ εικόνα κτίσματα, και η απόκτησις αυτής εδόθη εις ημάς ως εντολή.
Εν τω Θείω Είναι ο παράγων ο αποκαλύπτων την Ουσίαν ονομάζεται Ενέργεια. Η μετοχή εις την Άκτιστον Ενέργειαν πραγματοποιεί την ομοίωσιν ημών προς τον Δημιουργόν, θεοποιεί ημάς. Η Αγάπη, ως άναρχος και αμετάθετος ζωή του Τριαδικού Θεού δια της ενοικήσεως αυτής εν ημίν, δεν καθιστά ημάς μόνον αθανάτους, υπό την έννοιαν ότι η ύπαρξις ημών θα παρατείνηται εις τους αιώνας, αλλά και «άναρχους», διότι και η ενδοτριαδική Αγάπη είναι καθ’ εαυτήν άναρχος. Το Άκτιστον Φως, συγκαταβαίνον εις τον άνθρωπον, δίδει εις αυτόν την ζώσαν πείραν της Αγάπης ταύτης. Η ενέργεια αυτής υπερνικά τον πλήξαντα ημάς θάνατον και βιούται ως εκ νεκρών ανάστασις εις νέαν, άναρχον πλέον, ζωήν. Τότε αίρεται η αίσθησις της γηΐνης προελεύσεως ημών.
Η εμπειρία αύτη εν τούτοις είναι μόνον η πρόγευσις της υπεσχημένης Θεώσεως, κλήσις εμπνέουσα εις αγώνα, ουχί όμως τετελειωμένη κατάστασις Θεώσεως, Η δωρεά αύτη της χάριτος πλουτεί ημάς δια της γνώσεως εκείνων, «α ητοίμασεν ο Θεός τοις αγαπώσιν Αυτόν» (Α’ Κορινθίους β΄ 9), αλλά δεν είναι εισέτι πλήρως κτήμα ημών, και ως εκ τούτου δύναται να αρθή ως «άδικος μαμωνάς» (βλέπε Λουκ. ιστ΄ 11-12). Και ο επιμελής εισέτι ασκητής δεν παραμένει πάντοτε εν ίση εντάσει χάριτος. Μετά περίοδον επισκέψεων αυτής δύναται η χάρις αύτη να μειωθή, και τότε εκ νέου σκιά τις καλύπτει ημάς.
Η γνώσις όμως διατηρείται εν τη ψυχή ως ανάμνησις.
Διακρίνοντες εν τη αποκαλυφθείση ημίν Θεότητι Υποστατικήν αρχήν, Ουσίαν, Ενέργειαν, ουδόλως εννοούμεν ότι η Θεότης συνίσταται εκ διαφόρων στοιχείων. Το Θείον Ον είναι ο Ζων Θεός και ουχί η αφηρημένη φιλοσοφική έννοια του «καθαρού είναι». Είναι ο Ζων Θεός, διότι είναι Υποστατικός. Και κατ’ ουσίαν ζη η Αρχή αύτη, τουτέστιν η Υπόστασις. Αύτη δεν είναι αφηρημένη τις ιδέα. Ουχί. Έχει δε Ιδίαν Φύσιν και Ιδίαν Ενέργειαν. Και τούτο είναι το όντως Ον. Την Ουσίαν ή Φύσιν δεν εκλαμβάνομεν ως αντικειμενικόν παράγοντα εν τη Θεότητι. Εάν ενίοτε ομιλώμεν περί αυτής της πλευράς του Θείου Είναι, ως να επρόκειτο περί αντικειμενικής πραγματικότητος, πράττομεν τούτο κυρίως υπό την έννοιαν ότι η Ουσία και η Ενέργεια, ως Θεία Ζωή εν τη απολύτω πληρότητι αυτής, είναι το περιεχόμενον ουχί μιας μόνον Υποστάσεως της Τριάδος, αλλά και των Τριών κατά το αυτό μέτρον.
Εν τω Θεώ μεταξύ της Υποστατικής Αρχής και της Ουσίας υπάρχει τελεία ταύτησις. Η Ουσία εγκλείεται εν ταις Υποστάσεσιν. Ουδεμίαν έχει ύπαρξιν «κεχωρισμένην» εκ των Υποστάσεων ή εκτός Αυτών. Εν τω Θείω Είναι – άκρως υποστατικώ – ο αυτοπροσδιορισμός των Θείων Υποστάσεων προέρχεται εξ αυτών των ιδίων των Υποστάσεων και κατ’ ουδένα τρόπον προκαθορίζεται ή επιβάλλεται υπό της Ουσίας.
Εν τη κτιστή ημών ζωή βλέπομεν όντως ότι η φύσις ημών δεν ταυτίζεται εισέτι πλήρως μετά της υποστατικής αρχής. Ετι πλέον ημείς, ως πρόσωπα – υποστάσεις, ευρισκόμεθα εν οξεία αντιφάσει προς τινας εκδηλώσεις της φύσεως ημών. Γεννώμεθα ως υποστάσεις μόνον εν δυνάμει. Όταν η υποστατική αύτη αρχή αναπτυχθή εν ημίν μέχρι βαθμού τίνος, άρχεται η σύγκρουσις μεταξύ της υποστάσεως εν τω ελευθέρω αυτοπροσδιορισμώ αυτής και των τάσεων της εκπτώτου φύσεως ημών. Η φύσις δεν είναι πλήρως ενυπόστατος, και όμως δυνάμεθα να ομιλώμεν περί της σχετικής αυτής αντικειμενικότητος. Ουδέποτε αύτη εκδηλούται έξω των συγκεκριμένων ατόμων.
Τον εν ημίν διχασμόν μεταξύ φύσεως και υποστάσεως δεν ανάγομεν εις τον Θεόν. Εν τη εσχάτη ημών τελειώσει πρέπει να επέλθη πλήρης ταυτότης φύσεως και προσώπου, άλλως θα ήτο αδύνατος η θέωσις ημών εν τη ακεραιότητι του είναι ημών. Πιστεύομεν ότι ο Κύριος ανελήφθη εις τον ουρανόν μη χωρισθείς από της ανθρωπίνης Αυτού φύσεως. Εν τη αιωνιότητι υπάρχει Ούτος εν δυσί φύσεσιν ατρέπτως, αλλ’ είναι είς Κύριος εν τη αρμονική ενώσει των δύο Αυτού φύσεων. Ούτως οφείλει να συμβή και εις ημάς: Μετά θάνατον θα διατηρήσωμεν την φύσιν ημών, η δε χάρις του Θεού θα ενωθή μεθ’ ημών τοσούτον στενώς, ώστε και ημείς ωσαύτως θα έχωμεν εν τη αιωνία ημών ζωή ακεραίαν αρμονίαν.
«Εγώ ειμί ο Ων». Το Εγώ τούτο συνιστά το ουσιώδες Είναι. Οι Προφήται (Ησαΐας και Ιερεμίας) εξέφρασαν τούτο δια θαυμαστού τρόπου: «Ζω Εγώ, λέγει Κύριος» (Ησαΐας μθ΄ 18, Ιερ. κβ΄ 24, μστ’ 18). Και ο Απόστολος Παύλος επανέλαβε το αυτό (Ρωμαίους ιδ΄ 11). Το παν έγκειται εις αυτό το Εγώ. Και ημείς έχομεν την επαγγελίαν της υποστατικής αιωνιότητος: «Εγώ ζω και υμείς ζήσεσθε» (ως πρόσωπα: Πέτρος, Ιωάννης, Ανδρέας), είπεν ο Κύριος (Ιωάν. ιδ΄ 19). Μετά την έξοδον ημών εκ της ζωής ταύτης, το υποστατικόν ημών πνεύμα θα διαφυλαχθή ακριβώς ως τοιούτον και δεν θα διαλυθή εις το υπέρ-Προσωπικόν Απόλυτον, ως η σταγών εις τον ωκεανόν, η ως η αναπνοή ημών ενούται μετά της ατμοσφαίρας και διαλύεται εν αυτή.
Ο Θεός έκτισε την φύσιν ημών, και ως εκ τούτου Ούτος μόνος γνωρίζει τα όρια των δυνατοτήτων αυτής. Έκαστη υπόστασις τίθεται εντός ενός δεδομένου φυσικού περιβάλλοντος, αλλ’ ημείς δεν γνωρίζομεν αυτό, ως θα έπρεπε. Τούτο βαθμηδόν αποκαλύπτεται εις ημάς, αποβαίνον περιεχόμενον της υποστάσεως, ήτις εκλήθη προς ολοκληρωτικήν κατοχήν της φύσεως αυτής. Εν τη εσχάτη αυτής τελειώσει η κτιστή υπόστασις θα φέρη ωσαύτως άπαν το πλήρωμα της φύσεως ταύτης, την οποίαν ο Δημιουργός συνέλαβεν ικανήν να περιλάβη το πλήρωμα του θεανθρωπίνου είναι. Ο Χριστός, Όστις είναι και το μέτρον του ανθρώπου, εφανέρωσε τούτο εν τη αναλήψει Αυτού. Και εν Αυτώ εισέτι η κτιστή φύσις δεν μετετράπη εις την άναρχον Ουσίαν της Θεότητος, αλλά προσέλαβεν αμείωτον το πλήρωμα της Θεότητος εις τοιούτον βαθμόν, ώστε εν τη Υποστάσει του Χριστού εκάθισεν αύτη εκ δεξιών του Θεού Πατρός.
Ενώπιον ημών ευρίσκεται η εντολή να πραγματοποιήσωμεν εν ταις συνθήκαις, αίτινες εδημιουργήθησαν δια της πτώσεως, το αθάνατον είναι της υποστατικότητος ημών. Η διαδικασία αυτή είναι άκρως πολύπλοκος. Η πείρα μαρτυρεί ότι η φύσις ημών ένεκα του προπατορικού αμαρτήματος υπέστη ουσιαστικήν αλλοίωσιν. Προέκυψε παράδοξος τις κατάστασις: Η φύσις ημών, καίτοι ημετέρα, έρχεται εις σύγκρουσιν μετά της υποστατικής ημών αρχής, όταν αυτή αγωνίζηται δια της τηρήσεως των ευαγγελικών εντολών να θεραπευθή εις όλα τα επίπεδα της υπάρξεως, τουτέστι να αποκαταστήση την δια της πτώσεως διασπασθείσαν φύσιν ημών εις την πλήρη «ακεραιότητα» αυτής. Μόνον δια της συνεργίας της χάριτος και της προσευχής ο πνευματικός δυναμισμός της υποστάσεως ημών υπερνικά την επιβολήν οιουδήποτε περιορισμού, ουχί μόνον εκ της πεπερασμένης πεπτωκυίας φύσεως, αλλά και εκ των κοσμικών δυνάμεων εν γένει. Ζωή εν τω κόσμω τούτω, συμφώνως προς την διδαχήν του Χριστού, σημαίνει αδιάκοπον πάλην κατά των παθών, άτινα παρεμποδίζουν την απόκτησιν της αιωνίου ζωής εν τω Φωτί του Θεού και Πατρός ημών.
«Εγώ ειμί η οδός και η Αλήθεια και η Ζωή» (Ιωάν. ιδ΄ 6). Κατά το μέτρον καθ’ ό εδόθη εις ημάς να γνωρίσωμεν τον Ιησούν Χριστόν, προσευχόμενον εν Γεθσημανή, θνήσκοντα επί του σταυρού, κατερχόμενον εις τον άδην, ανιστάμενον εκ των νεκρών, αναβαίνοντα εις ουρανούς, καθεζόμενον εκ δεξιών του Πατρός, Αποστέλλοντα το Πνεύμα το Άγιον το εκ του Πατρός εκπορευόμενον «εις κληρονομίαν αναφαίρετον τοις πιστοίς», γνωρίζομεν ότι ουδείς άλλος θα ηδύνατο να υπερβή Αυτόν επί οιουδήποτε επιπέδου (βλέπε Φιλιππισίους β΄ 9-11, Εφεσίους α’ 10). Ούτω κατενόουν τα πράγματα, κατά τας ευλογημένος εκείνας ημέρας, ότε ο Κύριος ηυδόκησε να αναγέννηση εμέ εν τη αγάπη αυτού. Το αυτό αισθάνομαι και μέχρι του νυν, πλην όμως, όσον βαθύνεται η πείρα, τοσούτον διαυγεστέρα γίνεται η θεωρία. Δια της πίστεως ητένιζον προς το μέλλον ως προς επικειμένην κρίσιν, κατ’ εξοχήν σημαντικήν δι’ έκαστον άνθρωπον. Ω, πόσον εφοβούμην, και πάντοτε φοβούμαι, μη τυχόν αποτύχω εις την δοκιμασίαν ταύτην ενώπιον του Προσώπου του ηγαπημένου Θεού! Δεν θα ήτο άρά γε υπερμέτρως τολμηρόν δι’ εμέ, τοιούτος ως είμαι, να είπω ότι «ο Πατήρ είλκυσεν εμέ προς τον Υιόν Αυτού» (παράβαλλε Ιωάν. στ΄ 44, 65, βλέπε Γαλ. α’ 15-16); Όπου και εάν κατηυθύνετο το πνεύμα μου εν τη απειρότητι του Θεού, οιανδήποτε εν γένει απορία και εάν παρουσιάζετο προ εμού, Αυτός, ο Μονογενής Υιός, ήτο και παραμένει δι’ εμέ ο καθοδηγητικός αστήρ. Δι’ Αυτού εγνώρισα τον Πατέρα. Κατά τας υποδείξεις Αυτού έμαθον να αναγνωρίζω το Πνεύμα το Άγιον. Και το τελευταίον Τούτο έδιδεν εις εμέ να αισθανθώ δι’ όλης της υπάρξεως μου ότι εύρον την Πρωταρχικήν Αλήθειαν (βλέπε Ιωάν. ιστ΄ 13-14, ιδ’ 26). Η μόνη μέριμνά μου, μετά την ανεύρεσιν αυτής, ήτο να δικαιώσω την θαυμαστήν ταύτην αλήθειαν εν τη ζωή μου. Μη επιτυγχάνων του Αγίου τούτου σκοπού, εβυθιζόμην εις τοιαύτην θλίψιν, την οποίαν δεν δύναμαι να εκφράσω. Ένεκα αυτής ωδυρόμην επί έτη. Γνωρίζων το αξιόμεμπτον παρελθόν μου συνετριβόμην έως τέλους συναισθανόμενος την αναξιότητά μου. Το στήθος μου κατεπονείτο υπό των ακράτητων στεναγμών της καρδίας. Και πόθεν ευρέθη εν εμοί τοιαύτη δύναμις; Όσοι δεν ήμαρτον ως εγώ, δεν θα εννοήσουν εμέ. Και εάν νομίζουν ότι υπερβάλλω, τότε υποπίπτουν εις σφάλμα. Δεν υπάρχει συμφορά μεγαλυτέρα της προσβολής της αγάπης του Αγίου των Αγίων. Η καρδία μου εγίνετο ως τηκόμενον κηρίον. Η οδύνη όμως εκείνη της καρδίας ήτο παραδόξως ζωηφόρος. Απαίσιος τις θάνατος εξηλείφετο υπό καυστών δακρύων, ως εξαφανίζονται δια χημικών βιολογικών προϊόντων αι επί παλαιών ενδυμάτων σεσσωρευμέναι κηλίδες.
Ο Άνθρωπος – Υπόστασις εκδηλούται δια της λειτουργίας της αυτοσυνειδησίας, του αυτοπροσδιορισμού, ως και δια της ικανότητος αυτού να γνωρίζη ουχί μόνον τον κόσμον των κτιστών πραγμάτων, αλλά και το Θείον Είναι, τουτέστι τον Ίδιον τον Δημιουργόν. Επιγινώσκει εαυτόν εναργέστερον εν τη φλογί της αγάπης της ενούσης αυτόν μετά του ηγαπημένου Θεού. Η αγάπη, δι’ ιδιαιτέρου τρόπου ενούσα τον άνθρωπον μετά του Θεού, χαρίζεται εις αυτόν και την Θεογνωσίαν. Εις την εν ημίν υποστατικήν αρχήν αποκαλύπτεται ο Θεός εν τω φωτί και ως Φως, εν τη ζέσει της αγάπης και ως Αγάπη. Εν τη καταστάσει του Άνωθεν φωτισμού ο άνθρωπος θεωρεί την ευαγγελικήν αλήθειαν ως αντανάκλασιν της ζωής του Ιδίου του ανάρχου Θεού επί του επιπέδου της Γης. Εν τη εμφανίσει του Ακτίστου Φωτός γνωρίζεται η δόξα του Χριστού, «ως Μονογενούς παρά Πατρός» (Ιωάν. α’ 14). Το Άκτιστον τούτο Φως εφανερούτο δια μέσου των αιώνων εις εκείνους, οίτινες εδέχοντο δια βαθείας και αδίστακτου πίστεως τον Χριστόν ως Θεόν. Το Φως τούτο είναι Θεία Ενέργεια, και ως τοιαύτη είναι το Ενιαίον Φως της Αγίας Τριάδος. Το Φως τούτο εκπορεύεται εκ του Πατρός. Είναι το Φως του συναϊδίου προς τον Πατέρα Λόγου. Είναι η εν ημίν ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Η συγκατάβασις του Φωτός τούτου έως ημών αποτελεί, τρόπον τινά, «προσωπικήν αποκάλυψιν», δι’ όσους ηξιώθησαν της χάριτος ταύτης. Δυνάμει της ευδοκίας αυτής του ουρανίου Πατρός αι Γραφαί της Καινής Διαθήκης παρουσιάζονται εις την πνευματικήν όρασιν εν τη αιωνίως αναλλοιώτω αυτών επικαιρότητι. Εξαφανίζεται η αίσθησις ότι ο λόγος ούτος εδόθη ποτέ εις το παρελθόν. Φέρει εν εαυτώ την αιωνιότητα, ήτις περιλαμβάνει άπασαν την διάρκειαν των χρόνων (βλέπε Ματθαίος κδ΄ 35).
Η «προσωπική αποκάλυψις» περί του Υπερκοσμίου Όντος δύναται να έλθη κατ’ αιφνίδιόν τινα τρόπον ως λάμψις αστραπής, αλλά το ούτως προσληφθέν αφομοιούται εν τούτοις βαθμηδόν κατά την παρατεταμένην πορείαν του αγώνος της προσευχής. Εκ της πρώτης επαφής της φωτοφόρου χάριτος το ουσιώδες περιεχόμενον της αποκαλυφθείσης γνώσεως καθίσταται εν ημίν σαφές. Η ψυχή δεν αισθάνεται την ανάγκην να έκθεση δια λογικών εννοιών την εμπειρίαν αυτής: Εκπλήττεται δια την αγαθότητα του Θεού και πληρούται ολοτελώς της παρουσίας του εν αυτή Θείου Πνεύματος. Όταν όμως το Φως τούτο απομακρυνθή από της ψυχής, τότε η ήρεμος έκπληξις αυτής αντικαθίσταται υπό λύπης, και τότε, φυσικώ τω τρόπω, αυξάνει η δίψα δια τελειοτέραν, τουτέστιν αμετάθετον και αναφαίρετον ένωσιν μετά του ηγαπημένου Θεού.
Πρώτος εις τον οποίον απεκαλύφθη ο απόλυτος Θεός ως Υπόστασις ήτο ο Μωυσής. Και αυτού όμως η εξαίρετος μεγαλοφυία δεν ηδυνήθη να προσλάβη άπαν το βάθος του αποκαλυφθέντος εις αυτόν «Εγώ ειμι» (Έξοδ. λγ΄ 23). Εκ της ιστορίας της θεοσδότου θρησκείας της Παλαιάς Διαθήκης βλέπομεν ότι ουδείς των Προφητών έφθασεν εις άπαν το πλήρωμα, όπερ προσιδιάζει εις την υποστατικήν αρχήν. την μορφήν της υπάρξεως ταύτης εφανέρωσεν ο Χριστός εις τον κόσμον μετά μεγάλης δυνάμεως. Ολίγοι όμως κατενόησαν αυτήν, ως έπρεπε. Και εν τη ιστορική εισέτι Χριστιανική Εκκλησία μονάδες μόνον κατά γενεάν εβίωσαν την μορφήν ταύτην του είναι. Οι ήρωες ούτοι της πίστεως είναι σπάνιοι, αλλ’ η επιρροή αυτών εφαπλούται εις άπαν το πλήθος των μελών της Εκκλησίας. Ευλαβείς ασκηταί, ων ο αριθμός δεν δύναται να υπολογισθή, ακολουθούντες τα ίχνη των εκλεκτών του Υψίστου Θεού, ετέθησαν επί της αυτής προοπτικής, καίτοι δεν έφθασαν εις τας κορυφάς αυτής. Αυτή είναι και η περίπτωσίς μου. Ο Όσιος Σιλουανός υπήρξε το πλέον θεμελιώδες γεγονός εν τη οικοδομή της ζωής μου. Χάρις εις αυτόν επί σειράν ετών υπήρξα ο εγγύτατος παρατηρητής, έτι δε και μαθητής, μιας ζωής αυθεντικώς Χριστιανικής. Είμαι ασυγκρίτως πλείον οφειλέτης εις τας προσευχάς αυτού, ή εις όλους τους λοιπούς καθοδηγητάς μου. Και όμως, μεταξύ αυτών υπήρχόν τινες εκ των διαπρεπέστερων εκπροσώπων της Εκκλησίας ημών: κεχαριτωμένοι ασκηταί εν τοις μοναστηρίοις και εν τη ερήμω, επίσκοποι και ιερείς, έτι δε και καθηγηταί θεολογίας.
Εις τον Όσιον Σιλουανόν, εν τη Αρχή της μοναστηριακής αυτού ζωής, εφανερώθη ο Κύριος εν μεγάλω Φωτί (ως επεχείρησα να περιγράψω το γεγονός τούτο εν τω βιβλίω μου περί αυτού). Τότε ούτος «εγνώρισε τον Θεόν εν Πνεύματι Αγίω»· έλαβε την χάριν να εντρύφηση εν τη «απεριγράπτω ταπεινώσει του Χριστού», και ήρξατο να προσεύχηται υπέρ όλου του κόσμου, ως και περί αυτού του ιδίου. Δεν υπάρχει ανάγκη να είπωμεν ότι η πνευματική αυτή κατάστασις εξέρχεται των ορίων της ανθρωπίνης ηθικής και ότι εδόθη εις τον άγιον Σιλουανόν να ζήση εν τη σφαίρα αυτού του Φωτός, να αναπνεύση τον αέρα του άνω κόσμου.
Η πορεία της αναπτύξεώς μου ήτο βραδεία εν συγκρίσει προς εκείνην του Σιλουανού. Όμως και εκείνο, όπερ έλαβον, είναι μέγα δια την μηδαμινότητά μου. Βραδύτερον, ότε ήδη ήμην εν τη ερήμω, εδόθη εις το πνεύμά μου δια της προσευχής η κατανόησις της οντολογικής θέσεως της υποστατικής αρχής εν τω Θείω Είναι και εν τω ανθρωπίνω είναι.
Ας μη φανή αντιφατικόν ότι εν τη απομονώσει της έρημου συνειδητοποίησα βαθύτερον την Υποστατικήν Αρχήν. Είμαι πεπεισμένος ότι τούτο ήτο συνέπεια της εφέσεώς μου να ζω συνεχώς εν Χριστώ, εν τη Υποστάσει Αυτού. «Χωρίς Αυτού» δεν γνωρίζω ούτε τον Θεόν, ούτε τον Άνθρωπον. Εν τη ερήμω ωσαύτως, πλείον η εις οιονδήποτε άλλον τόπον, εδόθη εις εμέ η προσευχή υπέρ όλου του κόσμου, υπέρ όλης της ανθρωπότητος, υπέρ όλου του Αδάμ. Δια της προσευχής «ο όλος Αδάμ» παύει να είναι το προϊόν των προσπαθειών της φαντασίας: Αποβαίνει συγκεκριμένη πραγματικότης, ενεργόν περιεχόμενον της θεωρίας. Εις την βαθείαν συμπάθειαν προς όλην την ανθρωπότητα συνήργει και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ας μη καταλογισθή εις εμέ παραφροσύνη η υπέρμετρος παρρησία, εάν θεωρήσω εκείνην την θεοδώρητον προσευχήν ως αμυδράν σκιάν της εν Γεθσημανή προσευχής του Χριστού.
Όταν ο Ζων Θεός – Εγώ ειμι ο Ων – έρχηται εις την καρδίαν, τότε η χαρά της ψυχής είναι έμπλεος φωτός. Είναι ιλαρός, πράος. Δύναμαι να απευθύνω εις Αυτόν το «Συ». Και εν τω «Εγώ» εκείνω και τω ιδικώ μου «Συ» κρέμαται άπαν το Είναι: και ο Θεός και ο κόσμος ούτος. Ο Θεός είναι ο όντως Ων, ο αγαπών. Είναι ταπεινός και συγχρόνως απείρως παντοδύναμος. Ενώπιον των οφθαλμών Αυτού είναι αποκεκαλυμμένη και διαφανής πάσα η κτίσις. «Ουκ εστί κτίσις αφανής ενώπιον Αυτού, πάντα δε γυμνά και τετραχηλισμένα τοις οφθαλμοίς Αυτού» (Εβραίους δ΄ 13). Έκαστη στιγμή της ζωής ημών, έκαστος παλμός της καρδίας ημών, τα πάντα, ευρίσκονται αδιαλείπτως εν τη εξουσία Αυτού. Άπαν το είναί μου, και το πρόσκαιρον και το αιώνιον, δωρείται υπ’ Αυτού εις εμέ μέχρι και των λεπτομερειών, εκτός των αμαρτιών μου, τας οποίας γνωρίζει, αλλά των οποίων δεν μετέχει. Όταν μένω εν Αυτώ δύναμαι ωσαύτως να είπω «εγώ ειμί». Εάν δε είμαι εκτός Αυτού, τότε αποθνήσκω. Όταν το πνεύμα του Θεού κατέρχηται επ’ εμέ, τότε αγαπώ Αυτόν δι’ όλης της υπάρξεώς μου. Ζω την κατάστασιν ταύτην ως προσωπικήν και ουχί ως τι έκτος εμού υπάρχον. Αλλά και εκ της πείρας μου εισέτι γνωρίζω ότι η ζωή αυτή παρ’ Αυτού κατέρχεται εις εμέ. Δια της ελεύσεως Αυτού εντός μου, επομένως δια της ενώσεώς μου μετ’ Αυτού εν αυτή ταύτη τη Ενεργεία του Είναι, ζω και εγώ ως Εκείνος· είναι η ζωή μου. Η Ζωή Αυτού είναι ζωή μου. Κατά τας ώρας της παραμονής Αυτού μετ’ εμού γνωρίζω ότι Αυτός είναι Αγάπη. Αγάπη, εν τούτοις, παράδοξος, ιδιαιτέρου γένους, ήτις ουδόλως δύναται να αναβή εις τον νουν ή την καρδίαν του ανθρώπου, εάν ούτος, ως προς το θέμα τούτο, στηρίζηται εις εαυτόν, ως είναι νυν εν τη πτώσει αυτού.
Η αγάπη του Θεού είναι κενωτική. Ούτος απεκάλυψεν εις ημάς το μυστήριον του Είναι Αυτού, δους εις ημάς την εντολήν να αγαπώμεν τον Θεόν μέχρι και του αυτομίσους (βλέπε Λουκάς ιδ΄ 26-27 και 33). Αποκαλύπτει εις ημάς τα μυστήρια, ουχί δι’ αφηρημένης φιλοσοφίας, αλλ’ υπαρκτικώς, τουτέστι συμπεριλαμβάνων ημάς εν τω Είναι Αυτού ούτως, ώστε να γίνηται τούτο ημέτερον. Ούτως ακριβώς ζώμεν την δωρεάν ταύτην.
Εν τω Αγίω Όρει του Άθωνος συνήντησα το εξής σύνηθες φαινόμενον: Ο μοναχός δυνατόν να είναι όλος εν τω Θεώ, εν τω Φωτί, και το Φως τούτο εν αυτώ, παρ’ αυτώ όμως δεν υπάρχει διανοητική αντίδρασις εις το γεγονός τούτο. Φαίνεται εις αυτόν φυσιολογική κατάστασις.
Το μυστήριον της Θείας Κενώσεως είναι ασύλληπτον υπό των κτισμάτων: Ο άπειρος Θεός παραμένων αναλλοιώτως εν τω πληρώματι της παντοδυναμίας Αυτού ελαττούται εις το έπακρον, «εις τέλος» (Ιωάν. ιγ΄ 1). Και τούτο είναι χαρακτηριστικόν γνώρισμα της αιωνίου ζωής του Θεού. Το μυστήριον τούτο είναι απρόσιτον εις ημάς, διότι ζώμεν την κένωσιν ταύτην ως θάνατον, και τούτο, μέχρις ότου κατέλθη εφ’ ημάς η ευδοκία του Αιωνίου Θεού. Ουδείς δύναται να ακολουθήση τον Χριστόν, εάν δεν είναι μετ’ αυτού η δύναμις του Πατρός (βλέπε Ιωάν. στ΄65). Δεν δύναται ο φυσικός άνθρωπος, εάν δεν γεννηθή Άνωθεν (βλέπε Ιωάν. γ΄ 3), να δεχθή τον ευαγγελικόν λόγον ως την καλήν αγγελίαν περί της Θεώσεως του ανθρώπου δια της μεταδόσεως εις αυτόν της Θείας αιωνιότητος ως αναφαίρετου κτήματος. Αι εντολαί του Χριστού δεν είναί τι άλλο, ει μη η αυτοαποκάλυψις του Θεού ως προβολή του Είναι Αυτού επί του επιπέδου της Γης. Όντως εν ταις εντολαίς αισθανόμεθα οσμήν, ήτις δια τινας είναι «οσμή θανάτου εις θάνατον», δι’ άλλους δε «οσμή ζωής εις ζωήν» (Β΄ Κορινθίους β΄ 16). Πώς όμως να προσέγγιση τις το μυστήριον τούτο; Η Αρχή αυτού είναι προσευχή παρόμοια, τουλάχιστον εκ μέρους, προς την προσευχήν του Χριστού εν Γεθσημανή.
«Εγώ ειμι ο Ων… ». Αληθώς, μόνον Αυτός είναι ο όντως Ων. Πάντα, όσα υπάρχουν εν όλω τω κόσμω, εκλήθησαν εκ του «μη όντος», και ουχί άλλως, ει μη δια του θελήματος Αυτού. Η συνειδητή επαφή μετ’ Αυτού δεν παρέρχεται άνευ ιχνών: Ο γνωρίσας την αγάπην Αυτού δεν θα χωρισθή πλέον απ’ Αυτού εις τους αιώνας (βλέπε Ιωάν. ι΄ 28-30). Ο νους του τοιούτου ανθρώπου αναγεννάται. Πρότερον έτεινε να βλέπη πανταχού αιτιοκρατικάς κοσμικάς διαδικασίας, νυν όμως άρχεται να κατανοή τα πάντα εν τω Φωτί της υποστάσεως.
Το όμοιον γνωρίζεται υπό του ομοίου. Μόνον η υπόστασις – πρόσωπον είναι ικανή να γνωρίση τον Ζώντα Θεόν. Αίρεται το παράλογον της ανακυκλώσεως παντός α-προσώπου. Η γη, όλοι οι κόσμοι οι προσιτοί εις τον νουν ημών, και όσοι εκφεύγουν αυτού εις τους ανεξιχνίαστους ορίζοντας, τα πάντα, ομιλούν περί Αυτού. «Και χωρίς Αυτού εγένετο ουδέ εν ο γέγονε» (Ιωάν. α’ 3). «Τι εστίν άνθρωπος ότι μιμνήσκη Αυτού η Υιός ανθρώπου ότι επισκέπτη Αυτόν» (Εβραίους β΄ 6, Ψαλμοί η΄ 5);
Ιδού, Εκείνος πρώτος επιθυμεί να είναι μεθ’ ημών, όπως μεταδώση εις ημάς το πλήρωμα της αμάραντου Αυτού ζωής. Διψώμεν να λάβωμεν την δωρεάν ταύτην. Αλλά και πάλιν επαναλαμβάνομεν: Ουδέποτε πρέπει να επιλανθανώμεθα ότι η αφομοίωσις «παντός δωρήματος τελείου, Άνωθεν καταβαίνοντος από του Πατρός των Φώτων» (πρβλ, Ιάκωβος α’ 17), συνδέεται μετά της αναποφεύκτου σταυρώσεως ολοκλήρου της υπάρξεως ημών. Οφείλομεν να ομοιωθώμεν προς τον Μονογενή Υιόν του Πατρός, ως και Ούτος ωμοιώθη προς ημάς «κατά πάντα» (Εβραίους β΄ 17). Μόνον υπό τον όρον τούτον θα είμεθα εκεί, όπου Αυτός είναι (βλέπε Ιωάν. ιβ΄ 26), και ουδείς πλέον θα άρη αφ’ ημών την αγίαν ταύτην χαράν (βλέπε Ιωάν. ιστ΄ 22).
Μεγάλη είναι η λέξις «Εγώ»: Σημαίνει το πρόσωπον – υπόστασιν. Το πλέον ουσιώδες περιεχόμενον αυτής είναι η αγάπη, ήτις στρέφεται πρωτίστως προς τον Θεόν. Το «εγώ» δεν ζη εις παροξυσμόν φιλαύτου στροφής προς εαυτό. Δημιουργηθέν «εκ του μηδενός» δια του θελήματος του Θεού – Δημιουργού, όταν βυθίζηται εν εαυτώ, παραμένει εν τη μηδαμινότητι αυτού. Η υπό του Χριστού εντεταλμένη αγάπη προς τον Θεόν μέχρι και του αυτομίσους εν τη αποκοπή πασών των ψυχικών και σαρκικών σχέσεων ανάγει το πνεύμα του ανθρώπου εις τας εκτάσεις της Θείας αιωνιότητος (βλέπε Λουκάς ιδ΄ 26-27 και 33, Ιωάν. ιβ΄ 25, Ματθαίος ιστ΄ 25). Η αγάπη αύτη είναι κατηγόρημα της Θεότητος. Όταν η δύναμις της αγάπης αυτής εγγίση την καρδίαν του ανθρώπου, ευρύνει αυτήν μέχρις απειρότητος. Δίδει εις αυτόν την χαράν να περιπτυχθή εν αγάπη άπασαν την κτίσιν, τον κόσμον άπαντα.
Το πλήρωμα της αφθάρτου αγάπης προς τον Θεόν και τον πλησίον συνδέεται, δια θαυμαστού τρόπου, μετά της αποστροφής προς εαυτόν μέχρις εισέτι και του μίσους. Αλλά το μίσος τούτο είναι άγιον: Είναι δώρον τού Θεού προς ημάς. Δι’ αυτού υπερνικάται ο θάνατος, όστις εβασίλευσε δια της πτώσεως του Αδάμ. Δια του μίσους τούτου ενεργώς κοινωνούμεν της αιωνιότητος. Η αγάπη μέχρι του αυτομίσους είναι δυνατή ουχί άλλως, ει μη εάν ο Ίδιος ο Θεός ενωθή μεθ’ ημών και γίνη η ζωή ημών.
Εάν ο Κύριος Ιησούς δεν απεκάλυπτεν εις ημάς το θαυμαστόν τούτο μυστήριον, ουδείς εκ των θνητών θα ηδύνατο να διανοηθή τοιούτον παράδοξον πράγμα: Μίσησον σεαυτόν εξ αγάπης προς τον Θεόν, και δια της αγάπης ταύτης θα εναγκαλισθής παν ό,τι υπάρχει. Και ο Θεός και άπας ο πλούτος του κτισθέντος υπ’ Αυτού είναι αποβαίνει περιεχόμενον της ζωής σου. Το «εγώ», εν τη ορμή αυτού προς τον Θεόν της αγάπης, επιλανθάνεται εαυτού, αν και είναι τούτο ακριβώς το «εγώ», το οποίον φέρει μακαρίως εν εαυτώ και τον ουρανόν και την γην.
Είναι δι’ εμέ και χαρά και βάσανος να ομιλώ περί αυτής της αγάπης, της οποίας την χάριν απώλεσα. Εν τη κατά Θεόν ζωή μου συνέβαινε πολλάκις, ευθύς ως κατενόουν δια της λογικής μου (δια της «αριστεράς μου») το τελούμενον εν εμοί κατά συγκατάβασιν Θεού, το Φως να εγκαταλείπη εμέ. Ιδιαιτέρως εγνώρισα την συμφοράν ταύτην, ότε κατεστάθην πνευματικός εν τω Αγίω Όρει. Και προ εκείνου του καιρού ωσαύτως υπέμεινα παρόμοιας καταστάσεις εγκαταλείψεως υπό του Θεού ένεκα προσεγγίσεως εις την καρδίαν λογισμού ή πνεύματος κενοδοξίας, αλλά τότε ήτο ευκολώτερον να αποκατασταθώ δια της μετανοίας. Να διηγήται δε τις δημοσίως εις τους άλλους περί της δωρεάς του Θεού είναι έτι μάλλον επικίνδυνον.
Ο Κύριος θέλει να είμεθα εκεί, όπου Αυτός είναι (βλέπε Ιωάν. ιβ΄ 26, ιδ’ 3, ιζ’ 24). Έδωκεν εις ημάς πρόσταγμα να μισήσωμεν εαυτούς, διότι και ο Ίδιος έπραξε τούτο χάριν του Πατρός Αυτού, αλλά και χάριν ημών εισέτι των διεστραμμένων υπό της αμαρτίας (βλέπε Φιλιππισίους β΄ 6-8). Ω, εάν εβλέπομεν εις ποίον κόσμον ζη ο Χριστός! Τότε θα ηδυνάμεθα να εκτιμήσωμεν τας εντολάς Αυτού ως ανεκφράστως υψηλήν τιμήν κλήσεως, όπως ομοιάσωμεν προς Αυτόν κατά πάντα.
«Εν ταις ημέραις εκείναις», ότε επλησίασαν τα εν Γεθσημανή και Γολγοθά παθήματα Αυτού, ο Χριστός επορεύθη αποφασιστικώς, όπως επιτέλεση και ως άνθρωπος τον άθλον της εκουσίας κενώσεως: «Πάτερ, ει βούλει παρενεγκείν τούτο το ποτήριον απ’ Εμού πλην μη το θέλημα Μου, αλλά το Σον γινέσθω… Εγένετο δε ο ιδρώς Αυτού ωσεί θρόμβοι αίματος καταβαίνοντες επί την γην» (Λουκάς κβ΄ 42-44). Όταν ιστάμεθα προ της εντολής, ήτις απαιτεί να αγαπήσωμεν τον Χριστόν μέχρι και του μίσους προς ημάς αυτούς (βλέπε Λουκ. ιδ΄ 26-27) και προς πάντα όσα έχομεν εν τω κόσμω τούτω, διατρέχομεν τον κίνδυνον να είπωμεν: «Σκληρός εστίν ούτος ο λόγος· τις δύναται αυτού ακούειν»; Ο Κύριος όμως απαντά εις τούτο: «Ουδείς δύναται ελθείν προς Με, εάν μη ή δεδομένον αυτώ εκ του Πατρός Μου»… από της ώρας εκείνης πολλοί απήλθον απ’ Αυτού… Ο μακάριος όμως Πέτρος ησθάνθη την δύναμιν των λόγων του Χριστού: «Ρήματα ζωής αιωνίου έχεις» (Ιωάν. στ΄ 60-68).
«Ο Θεός αγάπη εστίν… Εν τούτω τετελείωται η αγάπη μεθ’ ημών, ίνα παρρησίαν έχωμεν εν τη ημέρα της κρίσεως, ότι καθώς εκείνος εστί και ημείς εσμεν εν τω κόσμω τούτω» (Α’ Ιωάν. δ΄ 16-17). Εκείνο το μίσος, περί του οποίου ομιλεί ο Κύριος της αγάπης, είναι ως προς την ουσίαν αυτού το πλήρωμα της κενωτικής αγάπης του Θεού. Η αγάπη εκπορευομένη εκ του Πατρός ελκύει ημάς εις τα ίχνη του Χριστού. Βλέποντες εαυτούς εν τοις δεσμοίς των παθών εξ αιτίας ενός εγωισμού εστερημένου αγάπης και ανίκανοι να ακολουθήσωμεν Αυτόν, μισούμεν εαυτούς. Η δύναμις του πόνου του αγίου αυτού μίσους εξάγει ημάς εκ των ορίων του χρόνου και του χώρου. Τότε επιλανθανόμεθα και αυτού του πόνου και παντός παρερχομένου, παραμένει δε μεθ’ ημών μόνον η ορμή της αγάπης. Ούτω προσεύχεται η υπόστασις, η ανταύγεια του Θεού εν ημίν και η ομοίωσις προς τον Χριστόν, τον προσευχόμενον εν Γεθσημανή.
«Ο Θεός αγάπη εστί»· και ο άνθρωπος – υπόστασις είναι πεπροικισμένος δια της ικανότητος να αφομοίωση την εκ του Θεού φλόγα της αγάπης ταύτης. «Ο Θεός Φως εστί και σκοτία εν Αυτώ ουκ εστίν ουδεμία» (Α΄ Ιωάν. α’ 5). Και ημείς εκλήθημεν να γίνωμεν φως εν τη Θεία αιωνιότητι (βλέπε Ματθαίος ιγ΄43). Εις τον Θεόν τα πάντα είναι τελείως αποκεκαλυμμένα, τα πάντα είναι γνωστά έως τέλους· και ο άνθρωπος – υπόστασις περικλειόμενος εν τη Ενεργεία του Θείου Είναι, δια του Θεού και εν τω Θεώ, αποβαίνει φορεύς της παγγνωσίας (τούτο απέδειξε πείρα αιώνων προσευχής προς την Θεοτόκον και τους Αγίους). Ο Θεός πληροί τα πάντα, είναι πανταχού παρών, ουχί δια της Ουσίας, ήτις δι’ απολύτου τρόπου υπερβαίνει παν κτιστόν, αλλά δια της ζωηφόρου Ενεργείας αυτού. Και οι υιοί της Βασιλείας εν Πνεύματι Αγίω γίνονται, κατά τινα τρόπον, πανταχού παρόντες: Εστραμμένοι προς τον Μόνον Θεόν, οι Άγιοι βλέπουν εν αυτώ όλον τον κόσμον.
Ο άνθρωπος είναι κτιστή υπόστασις. Εν τούτοις κατά την εσωτερικήν Αυτού φύσιν ως εικών του Απολύτου Θεού εμφανίζεται και αυτός ως παγκόσμιόν τι κέντρον, μέγα και θαυμαστόν εν τη έσχατη αυτού τελειώσει δια του Υιού, του συνανάρχου τω Πατρί. Τούτο εν μέρει προαναγγέλλεται εν τη καταστάσει της εν χάριτι μνήμης του θανάτου· τότε ο άνθρωπος ζη εν Πνεύματι τον θάνατον αυτού ως καταστροφήν του κόσμου παντός: Εν αυτώ τω ιδίω, δι’ αυτόν τον ίδιον, τα πάντα αποθνήσκουν δια του θανάτου αυτού, εισέτι και ο Θεός, γνωστός ήδη εις αυτόν μέχρι τινός. Ο αρνητικός χαρακτήρ της εμπειρίας ταύτης μετατρέπεται εις θετικήν πείραν αναστάσεως της ψυχής, όταν το κατερχόμενον επί τον προσευχόμενον Άκτιστον Φως γεννά εν αυτώ την βαθείαν προσευχήν υπέρ όλου του Αδάμ.
Η κτιστή υπόστασις αποτελεί θεοειδές κέντρον. Ο Δημιουργός συμπεριφέρεται προς αυτήν ουχί ως προς ενέργημα Αυτού, αλλ’ ως προς τι γεγονός έτι και δι’ Εαυτόν. Δια την υπόστασιν δεν υπάρχει εξωτερική αυθεντία. Δυνάμει τούτου ουδέν και ουδείς υπάρχει εν όλω τω κοσμικώ είναι, όστις θα ηδύνατο να επιβάλη εις τον άνθρωπον την θέλησιν αυτού ή να αναγκάση αυτόν δια της βίας εις την μίαν ή την άλλην εκλογήν, είτε νυν, είτε εν τη αιωνιότητι. Ο Παντοκράτωρ Θεός και Δημιουργός πάσης κτίσεως δια της εν σαρκί ελεύσεως εις τον κόσμον συνεπλήρωσε δια του σταυρικού αυτού θανάτου την αποκάλυψιν περί του αμέτρου της αγάπης Αυτού προς ημάς, και ως εκ τούτου «ελκύει» ημάς προς Εαυτόν, το Αρχέτυπον ημών (Ιωάν. στ΄ 44, ιβ’ 32-33).
Σωζόμεθα μόνον δια της πίστεως εις τον Χριστόν, ως την προαιώνιον Αλήθειαν του ακαταλύτου Είναι. Πληρώσας Ούτος την Κένωσιν Αυτού επί του σταυρού, ανέκραξε: «τετέλεσται, και κλίνας την κεφαλήν παρέδωκε το πνεύμα» (Ιωάν. ιθ΄ 30).
Το «τετέλεσται» τούτο είναι ασύλληπτον εν τη πληρότητι αυτού. Την στιγμήν όμως ταύτην τολμώ να επισημάνω ότι τότε ακριβώς ωλοκληρώθη η αποκάλυψις περί του κενωτικού χαρακτήρος της Θείας αγάπης· αγάπης, ήτις προσιδιάζει εις την υποστατικήν Αρχήν.
Εις το κατώφλιον της φυσικής ωριμότητος (εις την ηλικίαν των δεκαεπτά ή δεκαοκτώ ετών) ο Κύριος εγκατέλειψεν εμέ, και εγώ υπέστην πτώσιν ομοίαν προς εκείνην του Προπάτορος ημών. Δεν απεμακρύνθη Ούτος απ’ εμού τελείως, ως δύναμαι νυν να διαπιστώσω, αλλ’ εκάλεσεν εμέ από της σκοτεινής αβύσσου και εφανέρωσεν εις εμέ την πνευματικήν ουσίαν της προπατορικής αμαρτίας. Εάν νοήσωμεν την αμαρτίαν ως παρέκκλισιν από του Θεού και Πατρός, είτε εκ πεπλανημένης νοεράς θεωρίας του Είναι, είτε εξ εγκλήματος εναντίον της αγάπης Αυτού, τότε η αμαρτία του Αδάμ, τουτέστιν εμού, περικλείει και τας δύο ταύτας όψεις.
Ο άνθρωπος, όστις ησθάνθη εντός αυτού την αντανάκλασιν, την ανταύγειαν της Απολύτου Φύσεως, διατρέχει τον κίνδυνον να υπερεκτίμηση εαυτόν και να απαιτήση τι υπερβαίνον το μέτρον αυτού. Ευρισκόμενος εν τοιαύτη πλάνη αγωνίζεται να εδραιωθή εν αυτή, εκλαμβάνων εσφαλμένως ταύτην ως την περί εαυτού αλήθειαν. Ακριβώς τούτο έπαθεν ο Αδάμ, και επί τα ίχνη αυτού πολλοί εκ των απογόνων αυτού επανέλαβον και συνεχίζουν να επαναλαμβάνουν την αυτήν αμαρτίαν. Υπερήφανοι εξάρσεις αλογίστου ελευθερίας δεν υπήρξαν ξέναι εις τον Άνθρωπον. Είναι απαραίτητον εις πάντας ημάς να γνωρίζωμεν την περί ημών αλήθειαν ταύτην. Η μοιραία όμως αφροσύνη, ήτις εχώρισεν ημάς από της Πατρικής αγάπης, δύναται και οφείλει να εμπνεύση εις ημάς τον άγιον φόβον και την μετά βαθέος κλαυθμού προσευχήν. Είμεθα κτίσματα. Το Απόλυτον Αληθινόν Ον εχαρίσατο εις ημάς το είναι και υπεσχέθη να καταστήση ημάς μετόχους της ανάρχου και ατελευτήτου Αυτού Ζωής. Απερρίψαμεν την επαγγελίαν ταύτην και παρεπλανήθημεν εις οδούς ετέρου, φανταζομένου υφ’ ημών Απολύτου, η μετά του οποίου ένωσις συνεπάγεται τον υποστατικόν ημών θάνατον.
Η σωτηρία εκ του θανάτου έρχεται δια της αποδοχής του Χριστού· αποδοχής τοιαύτης, την οποίαν Αυτός ο Ίδιος αναμένει εξ ημών: «Εάν μη πιστεύσητε ότι Εγώ ειμι (Όστις απεκαλύφθη πρότερον εις τον Μωυσήν επί του Σινά), αποθανείσθε εν ταις αμαρτίαις υμών» (Ιωάν. η΄ 24). Όταν όμως πιστεύσωμεν εις Αυτόν ως την Αλήθειαν του ακαταλύτου Είναι, τότε το Πνεύμα του Θεού ανάγει ημάς εις τον χώρον του Θείου Φωτός.
Η δια του Χριστού αποκάλυψις συνίσταται εις το ότι το Απόλυτον είναι Υποστατικόν, δεν είναι όμως μία Υπόστασις (Μωαμεθανικός ενοθεϊσμός), αλλά τρεις Υποστάσεις έχουσαι μίαν Ουσίαν, μίαν Βασιλείαν, μίαν Δόξαν, μίαν Ενέργειαν: Χριστιανικός μονοθεϊσμός. Δια της πίστεως εις αυτόν τον Θεόν της Αγάπης, την Αγίαν Τριάδα, εισαγόμεθα εις την άναρχον Βασιλείαν, διατηρούντες την προσωπικήν ημών ύπαρξιν. Επί της γης δίδεται εις ημάς η πρώτη συνάντησις μετά του Δημιουργού ημών· η πραγματοποίησις όμως της ποθουμένης υφ’ ημών τελείας μετ’ αυτού ενώσεως κείται πέραν των ορίων της επιγείου ημών υπάρξεως (βλέπε Α’ Κορινθίους ιγ΄ 12).
Εν τη προοπτική της Αποκαλύψεως του Υποστατικού Απολύτου, και βάσει της συγχρόνου πείρας, είναι δυνατόν μέχρι τινός να εικάσωμεν περί της «ψυχολογίας» της πτώσεως του Αδάμ: τον φόβον ενώπιον του Προσώπου του ακαταλήπτου Θεού, Όστις υπό ουδενός ορίζεται, αλλά μένει πάντοτε τελείως ελεύθερος εις τας αντιδράσεις Αυτού προς πάσαν κίνησιν του ανθρώπου. Αφ’ ότου ο Θεός έκτισε τον άνθρωπον, αναμένει εξ αυτού την υψίστην μορφήν υπευθύνου συνειδήσεως. Τούτο είναι αφ’ ενός μεν η κλήσις προς την άφθαρτον δόξαν της υιοθεσίας, αφ’ ετέρου δε ο χριστομίμητος αγών της κενώσεως, συνδεδεμένος μετά προσευχής μέχρις αιματηρού ιδρώτος. Ο Θεός Ούτος ελκύει ημάς απαύστως προς υψηλοτέραν ανάβασιν, αναγκάζων ημάς, τα τέκνα Αυτού, να υπερβώμεν τα στάδια, άτινα επιπόνως διηνύσαμεν. Είναι Πανάγαθος, αλλά τρόπον τινά ουδέποτε ικανοποιείται υπό των επιτευχθέντων υφ’ ημών μέτρων. Ο πόνος του ανθρώπου, όστις ακολουθεί Αυτόν, φαίνεται ως να μη διεγείρη εις Αυτόν την αναμενομένην υφ’ ημών συμπάθειαν. «Κύριος… Μαστιγοί… Πάντα υιόν ον παραδέχεται» (βλέπε Εβραίους ιβ΄ 1-11). Αναμφιβόλως το έσχατον όριον αυτής της δοκιμής εφανέρωσεν εις ημάς ο Μονογενής Υιός εν τη ενσαρκώσει Αυτού: «Πάτερ Μου, ει δυνατόν εστι, παρελθέτω απ’ Εμού το ποτήριον τούτο… Ει ου δύναται τούτο το ποτήριον παρελθείν απ’ Εμού εάν μη αυτό πίω, γενηθήτω το θέλημα Σου» (Ματθαίος κστ΄ 39 και 42).
Είναι φυσικόν εις τον άνθρωπον να φέρηται προς την Θείαν μορφήν του Είναι. Άρα γε δεν συνίστατο εις τούτο ο «πειρασμός» (Γένεση γ΄), τουτέστιν εις την εκμετάλλευσιν της «φυσικής» στροφής του ανθρώπου προς την αμετάθετον αιωνιότητα, και εις την υπό του εχθρού εισήγησιν της ιδέας του δυνατού της επιτεύξεως της ποθουμένης Θεώσεως άνευ του «σκληρού» τούτου Θεού; Να πορευθή ουχί δια της μαρτυρικής σταυρώσεως (Γαλ, ε΄ 24-25), αλλά δια της βρώσεως του απολαυστικού καρπού της γνώσεως του καλού και του κακού; «Και είδεν η γυνή, ότι καλόν το ξύλον εις βρώσιν και ότι αρεστόν τοις οφθαλμοίς ιδείν και ωραίόν εστι του κατανοήσαι, και λαβούσα από του καρπού αυτού έφαγε· και έδωκε και τω ανδρί αυτής μετ’ αυτής, και έφαγον» (Γεν. γ΄ 6). Και εν ταις ημέραις ημών συχνάκις είναι δυνατόν να συναντήσωμεν φορείς της αυτής ιδέας, ήτοι της αποκλίσεως από της σταυρικής οδού του Ευαγγελίου και της επιδιώξεως της ενώσεως μετά του Απολύτου μέσω της γνώσεως.
Πεπεισμένος περί της σχετικότητος της λίαν ατελούς εν αυτώ υποστατικής αρχής ο άνθρωπος συμπεραίνει λογικώς ότι είναι ανεπίτρεπτον να προβάλη την αρχήν ταύτην εις το Απόλυτον. Ως εκ τούτου είναι αναπόφευκτος η ολίσθησις της φυσικής διανοίας εις την ιδέαν μιας Υπερπροσωπικής Αρχής, ήτις υπερβαίνει παν το σχετικόν. Εν τη κινήσει αυτού προς την υπερώνυμον ταύτην Αρχήν, ο νους του ανθρώπου μετά κόπου επιτυγχάνει να αποδεσμευθή από της αντιλήψεως περί Αυτής ως τίνος «συμπαντικού» (το Παν, το Εν). Όταν όμως υπερπήδηση το κατώφλιον τούτο της φαντασίας των κοσμικών πραγματικοτήτων, οδηγείται εις την ιδέαν του «Καθαρού Είναι».
Ούτω συνέβη εις εμέ εν τη νεότητί μου. Γράφω περί εμαυτού. Η νοερά μου άσκησις συνίστατο εις την δια εσωτερικής και εκουσίου αυτοσυγκεντρώσεως απέκδυσιν της υλικότητος του σώματος μετά των αισθήσεων αυτού· κατόπιν εις την πορείαν προς το Παν-υπερβατικόν Καθαρόν Είναι, δια της καταργήσεως εν εμοί τω ιδίω και αυτής της υποστατικής αρχής, της σκέψεως, και των λοιπών μορφών της εγκόσμιου υπάρξεως. Ούτω, κατ’ εκείνους τους χρόνους υπηρέτουν τον «Θεόν των φιλοσόφων», όστις είναι κατ’ ουσίαν ανύπαρκτος.
Κατέβαλον ως τίμημα μακροχρόνιον οδυρμόν δια τας παραπλανήσεις μου. Δεν υπάρχει στέρησις φοβεροτέρα της αγνοίας του Αληθινού Θεού. Εν τω σκότει της αγνοίας ταύτης ουχί μόνον οι πόνοι και τα άλλα παθήματα, αλλά και αι χαραί, αι ικανοποιήσεις, και τα πάντα εν γένει, στερούνται νοήματος. Αντιθέτως δεν υπάρχει δωρεά μεγαλυτέρα της συναντήσεως μετά του Ζώντος Θεού. Εν τω Φωτί της γνώσεως ταύτης ουχί μόνον αι ευχάριστοι καταστάσεις, αλλά και αι καταθλιπτικαί και μαρτυρικαί περιστάσεις, είναι πλήρεις βαθέος νοήματος, και ως εκ τούτου γίνονται ανεπαχθείς, δεδικαιωμέναι (βλέπε Β΄ Κορινθίους δ΄ 6-11). Πάσα η πολύμορφος πείρα της ζωής, πάσαι αι κοσμικαί διαδικασίαι αι υποπίπτουσαι εις την συνείδησιν ημών, οφείλουν να υπηρετήσουν την προετοιμασίαν της πρόσωπον προς Πρόσωπον μετά του Θεού συναντήσεως, ήτις κατά το είδος αυτής ανήκει εις την μετα-ιστορίαν, επειδή εισάγει ημάς εις την πραγματοποιουμένην αιωνιότητα. Όστις εδέχθη την ευλογίαν της συναντήσεως ταύτης, ούτος έλαβε συγχρόνως και την κατανόησιν των Θεοφανειών των περιγραφομένων εν τη Παλαιά και τη Καινή Διαθήκη.
Μοναδική υπήρξεν η μεγαλοφυία του Μωυσέως, και όμως ούτε ούτος ηδυνήθη να συλλαβή άπαν το βάθος του εις αυτόν αποκαλυφθέντος «Εγώ ειμι»: «Και όψει τα οπίσω Μου, το δε πρόσωπόν Μου ουκ οφθήσεταί σοι» (Έξοδ. λγ΄ 23, βλέπε Ματθαίος ιη΄ 10). Το αληθές περιεχόμενον της Σιναϊτικής Αποκαλύψεως παρέμεινεν επί αιώνας κεκαλυμμένον, και ο κεκρυμμένος Θεός εθεάτο εν τω γνόφω (Έξοδ. κ΄ 21, βλέπε Β΄ Κορινθίους γ΄ 14-16).
«Θεόν ουδείς εώρακε πώποτε· ο μονογενής Υιός ο ων εις τον κόλπον του Πατρός, Εκείνος εξηγήσατο» (Ιωάν. α’ 18). Ο δια του Μωυσέως δοθείς Νόμος περιείχε τα σπέρματα, άτινα ώφειλον αναπτυσσόμενα να προετοιμάσουν τους ανθρώπους προς αποδοχήν της σαρκώσεως του Θεού και να καταστήσουν αυτούς ικανούς να «αναγνωρίσουν» εν τω εμφανισθέντι τον προαναγγελθέντα υπό του Μωυσέως Προφήτην, Όστις θα μετέδιδεν εις τον κόσμον την γνώσιν περί του αληθινού Θεού ως περί Φωτός «εν ω ουκ εστί σκοτία ουδεμία» (Α’ Ιωάν. α’ 5), ουχί πλέον εν τω γνόφω του Σινά, αλλ’ εν τω Θαβωρίω Φωτί (βλέπε Δευτερονόμιο ιη΄ 15-19, Ιωάν. Α’ 45, δ΄ 25-26, στ’ 14, Ματθαίος ια΄ 3, Πράξεις γ΄ 22).
Εις παν ό,τι απεκαλύφθη εν τη Παλαιά Διαθήκη ο Κύριος έδωκε νέας, αιωνίους διαστάσεις. Ο υπαινιγμός όμως δια την επικειμένην συμπλήρωσιν αυτών ήτο πλήρως αναγκαίος εν τη ιστορία της Αποκαλύψεως του Θεού (βλέπε Ματθαίος ε΄ 17 κ. ε. ). Η Παλαιά Διαθήκη είναι υψηλή και αγία δι’ ημάς, όταν εννοώμεν αυτήν ως διδάσκει ημάς ο ίδιος ο Χριστός και οι Απόστολοι αυτού, και ο Μωυσής εισέτι. Ουδείς όμως εξ αυτών εθεώρησε τον Νόμον ως τι το απόλυτον, ως να επρόκειτο περί έσχατης τελειότητος, χάριν της οποίας έπρεπε να απορριφθή πάσα νέα «συμπληρωματική» αποκάλυψις. Ο ίδιος μάλιστα ο Μωυσής αφήκεν εντολήν να αναμένουν άλλον Προφήτην, όστις «όταν έλθη… Αναγγελεί ημίν πάντα» (Ιωάν. δ΄ 25).
Ο Χριστός ωμίλει προς τον λαόν εις γλώσσαν κατανοητήν και υπό των απλούστερων. Το περιεχόμενον όμως των ομιλιών Αυτού ήτο πραγματικότης απρόσιτος εις πάντα χοϊκόν, εισέτι δε και εις τους Αποστόλους: «Πριν Αβραάμ γενέσθαι Εγώ ειμι» (Ιωάν. η΄ 58). «Εγώ και ο Πατήρ μου έν εσμεν» (Ιωάν. ι΄ 30). «Ουδείς επιγινώσκει τον Υιόν ει μη ο Πατήρ, ουδέ τον Πατέρα τις επιγινώσκει ει μη ο Υιός και ω εάν βούληται ο Υιός αποκαλύψαι» (Ματθαίος ια΄ 27). «Και ο Πατήρ Μου αγαπήσει αυτόν, και προς αυτόν ελευσόμεθα και μονήν παρ’ αυτώ ποιήσομεν» (Ιωάν. ιδ΄ 23). «Και Εγώ ερωτήσω τον Πατέρα και άλλον Παράκλητον δώσει υμίν, ίνα μένη μεθ’ υμών εις τον αιώνα» (Ιωάν. ιδ΄ 16).
Ιδού, Τρίτος τις… Πως δυνάμεθα να συμβιβάσωμεν τούτο προς την βαθείαν ημών συνείδησιν ότι ο Θεός εις εστί; Πάλιν ο Κύριος είπεν: «Όταν έλθη Εκείνος, το Πνεύμα της Αληθείας, Ό παρά του Πατρός εκπορεύεται, οδηγήσει υμάς εις πάσαν την αλήθειαν» (Ιωάν. ιστ΄ 13, ιε΄ 26). Και Αυτός, το Πνεύμα το Άγιον, ήλθε και όντως οδηγεί, αλλ’ ως βλέπομεν και η «καθοδήγησις» αυτή ακολουθεί βραδείαν πορείαν.
Ο Χριστός εφανέρωσεν εις ημάς το Μυστήριον του Πρωταρχικού Είναι, του εν αρχή Όντος: Οι Τρεις, αμείωτοι και άτρεπτοι ο Είς προς τον Άλλον, είναι το Εν Ον, τα μάλιστα Απλούν, εις το Οποίον εν τούτοις δεν αντιφάσκει η πολλαπλότης των «διακρίσεων». Η διαλεκτική ημών διανόησις δεν συμπίπτει προς τα δεδομένα της Αποκαλύψεως. Και ο Κύριος δεν προσεπάθησε καθ’ υπερβολήν να εξηγήση το Μυστήριον τούτο, αλλ’ υπέδειξεν εις ημάς την οδόν προς την υπαρκτικήν κατανόησιν του Προαιώνιου Όντος: την οδόν των εντολών.
«Αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εν όλη τη καρδία σου και εν όλη τη ψυχή σου και εν όλη τη διανοία σου. Αύτη εστί πρώτη και μεγάλη εντολή. Δευτέρα δε ομοία αυτή· αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν. Εν ταύταις ταις δυσίν εντολαίς όλος ο νόμος και οι Προφήται κρέμανται» (Ματθαίος κβ΄ 37-40). Και ιδού, όταν κατά την Άνωθεν δωρεάν δίδηται εις τον άνθρωπον να εισέλθη δια της προσευχής εις τας αυθεντικάς διαστάσεις της δευτέρας εντολής, τότε αποκαλύπτονται εις αυτόν νέοι ορίζοντες, αδιανόητοι εν τη προγενεστέρα αυτού καταστάσει. Εν τη βαθεία προσευχή υπέρ όλου του κόσμου, «ως και περί αυτού του ιδίου», εν προσευχή ήτις εξομοιοί τον άνθρωπον προς τον Χριστόν Ιησούν προσευχόμενον εν τω κήπω της Γεθσημανή, ο άνθρωπος ζη αληθώς όλην την ανθρωπότητα ως μίαν ζωήν, μίαν φύσιν εν τη πολλαπλότητι των υποστάσεων. Εξ αυτού του είδους της γνώσεως της μυριοϋποστάτου ενότητος τελείται η μετάβασις εις την θεολογικήν αφομοίωσιν του δόγματος περί της ενότητος της Αγίας Τριάδος. Ο Χριστιανικός μονοθεϊσμός δεν είναι το αυτό προς τον ενοθεϊσμόν του Ισλάμ.
Μετά την εμπειρίαν της «υποστατικής» προσευχής εγκαταλείπομεν εις τα οπίσω τας κατηγορίας της τυπικής λογικής και αναγόμεθα εις την οντολογικήν πρόσληψιν, τουτέστιν εις τας κατηγορίας αυτού τούτου του είναι. Η αλήθεια δεν είναι εκείνο, όπερ επαγωγικώς οικοδομεί η φιλοσοφία του πεπτωκότος ανθρώπου. Η Αλήθεια είναι ο προ πάντων των αιώνων όντως Ων.
«Επιστρέφοντες» εκ της καθαράς προσευχής εις την παχύτητα της σαρκός του κόσμου τούτου εκπίπτομεν του βιώματος του ενός ανθρώπου και βλέπομεν εκ νέου μετά λύπης ότι οι άνθρωποι δεν είναι πλήρως διαφανείς ο είς εις τον άλλον. Το όριον μεταξύ των ανθρωπίνων προσώπων δεν καταργείται εις τοιούτον βαθμόν, ως τούτο αποκαλύπτεται εν τη Θεία Τριάδι, όπου έκαστη Υπόστασις είναι ολοτελώς ανοικτή προς τας άλλας. Εκεί η κενωτική αγάπη είναι ο θεμελιώδης χαρακτήρ της Θείας Ζωής, ένεκα της οποίας η ενότης της Τριάδος είναι απολύτως τελεία. Τούτο εκφράζεται εν τη θεολογία δια του όρου «περιχώρησις». Η ανθρωπότης καλείται να γίνη είς άνθρωπος κατ’ εικόνα της Τριαδικής Ενότητος (βλέπε Ιωάν. ι΄ 30, ιζ’ 21).
Οι θεοί, οι επινοηθέντες υπό των ανθρώπων, είναι νεκροί. Η γνώσις όμως του Ζώντος Θεού είναι δώρον ασύγκριτον. Τούτο παραδίδεται εις τον άνθρωπον δια της εμφανίσεως του Θεού και τίθεται ύστερον ως θεμέλιον όλης της ζωής αυτού. Εκάστη φανέρωσις του Θεού εις τον άνθρωπον, ούσα Θεία ενέργεια κατά την φύσιν αυτής, αντανακλάται εις τα πεπρωμένα του σύμπαντος κόσμου· εις τινας μάλιστα περιπτώσεις επηρεάζει σημαντικώς τον ρουν των ιστορικών γεγονότων. Ούτως, η Σιναϊτική Αποκάλυψις απεδείχθη πηγή δυνάμεως και εξουσίας δι’ όλας τας ενεργείας του Μωυσέως, καίτοι το έσχατον βάθος αυτής υπερέβαινε την κατανόησιν αυτού και δεν εχώρει εις την συνείδησιν του εβραϊκού λαού μέχρι της ελεύσεως του Χριστού. Η ευαγγελική Αποκάλυψις προς την Παρθένον Μαρίαν εβιώθη υπ’ Αυτής ως όντως εκ Θεού προερχομένη. Το μεγαλείον όμως των λεχθέντων εις Αυτήν υπό του Αγγέλου υπερέβαινε κατ’ εκείνην την στιγμήν τας δυνάμεις Αυτής, και ησθάνθη Αύτη την ανάγκην να βεβαιωθή περί του αυθεντικού του αποκαλυφθέντος εις Αυτήν μυστηρίου. Τούτο επετελέσθη δια του χαιρετισμού της Ελισάβετ: «Ευλογημένη Συ εν γυναιξί… Και πόθεν μοι τούτο ίνα έλθη η Μήτηρ του Κυρίου μου προς με;… ». Τότε η Αγία Παρθένος ανεφώνησε: «Μεγαλύνει η ψυχή Μου τον Κύριον… Ότι επέβλεψεν επί την ταπείνωσιν της δούλης Αυτού» (Λουκάς α’ 41-49). Και άπασα η ζωή Αυτής έλαβεν άλλην μορφήν δι’ Αυτής δε και χάριν Αυτής η ιστορία όλου του κόσμου εισήλθεν εις νέαν τροχιάν, ασυγκρίτως μεγαλειωδεστέραν παντός ό,τι υπήρχε προ Αυτής.
Η εμπειρική επιστήμη πορεύεται προς την γνώσιν του φυσικού κόσμου δια της επαγωγικής μεθόδου. Εκ της παρατηρήσεως επί μέρους φαινομένων καταλήγει εις την διατύπωσιν γενικού νόμου. Δεν συμβαίνει όμως ούτως εις τας Άνωθεν κατερχόμενος αποκαλύψεις. Η ψυχή δια της διαισθήσεως αυτής αναγνωρίζει «πόθεν» ήλθε το ορώμενον. Μη δυναμένη εισέτι να συλλαβή το πλήρωμα της εκχυθείσης επ’ αυτήν ευλογίας άρχεται εν τούτοις να οικοδομή το μέλλον επί τον βράχον της δια θαυμαστού τρόπου δοθείσης γνώσεως: «Και ποιήσεις Μοι άγιασμα, και οφθήσομαι εν υμίν· και ποιήσεις Μοι κατά πάντα, όσα Εγώ σοι δεικνύω… » (Έξοδ. κε΄ 8-9). «Και αναστήσεις την σκηνήν κατά το δεδειγμένον σοι εν τω όρει» (Έξοδ. κστ΄ 30). Κατά τον αυτόν τρόπον και ο Χριστιανός οικοδομεί την επίγειον και αιώνιον Αυτού ζωήν συμφώνως προς την δοθείσαν εις αυτόν δια της χάριτος θεωρίαν.
Όταν γίνηται λόγος περί οντολογικής γνώσεως του υποστατικού Θεού, έχομεν υπ’ όψιν την κοινωνίαν εν τω είναι και ουχί την γυμνήν διανοητικήν αντίληψιν του θέματος. Ο άνθρωπος – υπόστασις ζη δια του Θεού και εν τω Θεώ. Η πραγματικότης αυτή δύναται να εκφρασθή και δι’ άλλου τρόπου: Ο Θεός περιπτύσσεται τον όλον άνθρωπον, νουν, καρδίαν και σώμα. Το γινώσκον – πρόσωπον και ο Γινωσκόμενος – Θεός ενούνται εις εν. Ούτε ο εις ούτε ο Άλλος γίνονται «αντικείμενον» εν αυτή τη ενώσει. Η αμοιβαία γνώσις του ανθρώπου υπό του Θεού και του Θεού υπό του ανθρώπου φέρει χαρακτήρα «προσωπικόν», αποκλείοντα την «αντικειμενοποίησιν». Ο σύνδεσμος ούτος της αγάπης είναι πνευματική πράξις, κατά την οποίαν ο Ηγαπημένος γίνεται το είναι ημών. Ίδιον της αγάπης είναι να μεταφέρη την ζωήν εις Εκείνον, τον Οποίον αγαπά μέχρι και λήθης αυτής. Η Θεία αγάπη κατά το είδος αυτής, το μεγαλείον, την αρμονίαν, την εξουσίαν, υπερέχει παντός ό,τι γνωρίζει η γη. Είναι προς τούτο θαυμαστόν ότι η τοιαύτη κατάστασις κατανοείται ως η μόνη αληθώς και μοναδικώς φυσική δια τον άνθρωπον. Παράδοξον πράγμα: Ο Θεός είναι ο Έτερος και, συγχρόνως, ο εμός.
Η επίτευξις της αγάπης ταύτης είναι κατ’ ουσίαν «η απόκτησις της χάριτος του Αγίου Πνεύματος», περί ης ωμίλει ο Άγιος Σεραφείμ του Σαρώφ. Η πορεία προς αυτήν διέρχεται δια τριών σταδίων:
Η πρώτη ένωσις μετά του Θεού είναι δυνατή ως δώρον ευδοκίας εις τινα στιγμήν την οποίαν ο Θεός ευρίσκει ευνοϊκήν, όταν ο άνθρωπος δύναται να δεχθή μετ’ αγάπης την επίσκεψιν Αυτού. Τούτο είναι πράξις Αυτοαποκαλύψεως του Θεού εις δεδομένον πρόσωπον. Το Φως του Θεού χαρίζεται την αυθεντικήν πείραν της Θείας αιωνιότητος. Τούτο όμως δεν είναι εισέτι η τελείωσις της Θεώσεως του ανθρώπου. Δυνάμεθα να ορίσωμεν το δώρον τούτο ως τον «άδικον μαμωνάν»· η Θεία χάρις δεν αφωμοιώθη εισέτι υφ’ ημών τοσούτον, ώστε να γίνη μετά της φύσεως ημών εν εις τους αιώνας (βλέπε Λουκάς ιστ΄ 9-12).
Το δεύτερον στάδιον είναι η παρατεταμένη περίοδος της μετά ποικίλης εντάσεως Θεοεγκαταλείψεως. Εις τας ακραίας αυτής μορφάς είναι φοβερά. Η ψυχή αισθάνεται την έκπτωσιν αυτής εκ του Φωτός ως πνευματικόν θάνατον. Το εμφανισθέν Φως δεν είναι εισέτι αναφαίρετος κληρονομιά της ψυχής. Ο Θεός έτρωσε την καρδίαν ημών δι’ αγάπης, ύστερον όμως απεχώρησεν. Αναμένει ημάς αγών δυνάμενος να διαρκέση επί έτη, και επί δεκαετίας εισέτι. Ενίοτε η χάρις επανέρχεται, και ούτως ενισχύει την ελπίδα, καινοποιεί την έμπνευσιν και πάλιν απομακρύνεται. Η εναλλασσόμενη αυτή κατάστασις είναι άκρως σημαντική περίοδος αναπτύξεως του ανθρώπου μέχρι της δυνατότητος αυτοπροσδιορισμού εν τη αιωνιότητι. Ο Θεός εγκαταλείπει ημάς, ίνα εκδηλωθή το αυτεξούσιον ημών. Την γνώσιν δε της «οδού» προς την τελειότητα εκληρονομήσαμεν εκ των Πατέρων ημών. Παρετηρήθη ότι πλείστοι, αγνοούντες τα περί της τάξεως της πνευματικής αυξήσεως του Χριστιανού, γευθέντες πρώτον της χάριτος, κατόπιν δε στερηθέντες αυτής, εκπίπτουν από του Θεού. Την εμπειρίαν της Άνωθεν επισκέψεως τείνουν ούτοι να δεχθούν ως παροδικήν ψυχικήν έξαρσιν, ιδιαιτέρως χαρακτηριστικήν εν τη Αρχή της ενηλικιώσεως. Ο άγιος Σιλουανός ούτως ωμίλει περί τούτου: «Πάντα όσα εδίδαξεν ημάς οποτεδήποτε η χάρις, δέον όπως εκτελώμεν αυτά μέχρι τέλους ζωής… Ο Κύριος ενίοτε εγκαταλείπει την ψυχήν, ίνα δοκιμάση αυτήν, ίνα δείξη η ψυχή την σύνεσιν και την προαίρεσιν αυτής· εάν όμως ο άνθρωπος δεν βιάζη εαυτόν εις το έργον της ασκήσεως, τότε η χάρις εγκαταλείπει αυτόν, ενώ εάν δείξη την προαίρεσιν αυτού, τότε η χάρις θα αγαπήση αυτόν και πλέον δεν θα εγκαταλείπη αυτόν» (Κεφ. XΙΙΙ, Το τέλος του Γέροντος).
«Η χάρις θα αγαπήση αυτόν και πλέον δεν θα εγκαταλείπη αυτόν». Η κατάστασις αυτή είναι η τελείωσις του αγώνος προς απόκτησιν της χάριτος. Τούτο είναι το τρίτον στάδιον, το τελικόν. Ο άνθρωπος δεν δύναται να παραμένη διαρκώς εν τη τελειότητι, ως εν τη πρώτη περιόδω, διότι το γήινον σώμα δεν δύναται να ανθέξη την δια της χάριτος κατάστασιν της Θεώσεως: Αναπόφευκτος θα ακόλουθηση «η μετάβασις εκ του θανάτου εις την ζωήν» (παράβαλλε Ιωάν. ε΄ 24). Αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος δεν επιθυμεί «να επιστρέψη» εις εκείνην την καταθλιπτικήν εναλλαγήν των καταστάσεων εάν όμως ευδοκήση ο Κύριος να παρατείνη την παραμονήν του ασκητού εν τω κόσμω τούτω, τότε συγκρατεί αυτόν εις τοιούτον μέτρον χάριτος, ώστε να διατηρή την ικανότητα να ενεργή, και επομένως την δυνατότητα «παραθείναι πιστοίς ανθρώποις, οίτινες ικανοί έσονται και έτερους διδάξαι» (παράβαλλε Β΄ Τιμόθεον β΄ 2), όσα ο ίδιος παρέλαβεν εκ των Πατέρων και αμέσως παρά του Θεού.
Η τελειότατη ζωή εν τω αληθινώ Θεώ εκφράζεται δια των απλών λόγων του Ευαγγελίου, αλλ’ η διδαχή αυτή αφομοιούται δια μεγάλου καμάτου. Χιλιάκις επανερχόμεθα εις τους αυτούς λόγους της Γραφής, και όμως μετά βίας συλλαμβάνομεν το αιώνιον νόημα αυτών. Πολλάκις μεταπίπτομεν εκ τίνος καταστάσεως εις άλλην, εκ της καλής εις την κακήν, εκ της αγάπης εις την αντιπάθειαν, εκ του Φωτός εις το σκότος των παθών. Συγκρίνομεν τας επιδράσεις αυτών επί της ψυχής και αγωνιζόμεθα δια την επίτευξιν της καλυτέρας εξ αυτών. Υποβαλλόμεθα εις τας πλέον ποικίλας δοκιμασίας, και δι’ αυτών αναπτυσσόμεθα πνευματικώς. Πρέπει να αναχθώμεν εκ των νηπιωδών συλλογισμών εις την επίγνωσιν «του τελείου ανδρός, εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (παράβαλλε Εφεσίους δ΄ 13, βλέπε Α’ Κορινθίους ιγ΄ 11), μέχρι της ικανότητος να ποιήσωμεν εν ελευθερία την συνετήν «εκλογήν» δια τον αυτοπροσδιορισμόν ημών, πράγμα όπερ θα κρίνη όλον το μέλλον ημών. Η ελευθερία, άνευ του πληρώματος της συνέσεως, μετατρέπεται ευκόλως εις κακίαν.
Ο Θεός, αποκαλυφθείς εις ημάς εν τω Φωτί Αυτού, κρύπτεται ύστερον αφ’ ημών. Η ψυχή εκ της αμέτρου θλίψεως δια την απώλειαν ταύτην φθάνει εις ολοκληρωτικήν μετάνοιαν μέχρι του αυτομίσους. Άνευ τούτου θα ήτο σχεδόν αδύνατον εις τον άνθρωπον, τον κληρονόμον του Πρωτοπλάστου Αδάμ, να απαλλαγή των συνεπειών της εωσφορικής πτώσεως. Μόνον τότε θα δυνηθή να εισέλθη εις την σφαίραν του ανεσπέρου Φωτός, «εις το εσώτερον του καταπετάσματος, όπου πρόδρομος υπέρ ημών εισήλθεν Ιησούς» (Εβραίους στ΄ 19-20). Το τελευταίον τούτο θα είναι η τελείωσις της Θεώσεως, κατά την οποίαν αποκλείεται νέα πτώσις.
Τα σημεία του «πληρώματος της ηλικίας του Χριστού» εν τοις ορίοις της Γης είναι προσευχή ομοία εκείνης του Χριστού εν Γεθσημανή, και θάνατος όμοιος εκείνου του επί του Γολγοθά. Τότε συντελείται η αυθεντική εισαγωγή του ανθρώπου εις την Θείαν αιωνιότητα· «η είσοδος εις την χαράν του Κυρίου» (παράβαλλε Ματθαίος κε΄ 21).
Εν προσευχή ομοία εκείνης της εν Γεθσημανή δίδεται εις ημάς η οντολογική πείρα της «υποστάσεως»· η ομοίωσις δε του θανάτου ημών προς τον θάνατον τού Χριστού είναι η οδός της «κενώσεως». Όσον πληρεστέρα είναι η τελευταία αυτή, τοσούτον τελειότερα είναι η ανάβασις του πνεύματος ημών εις τον φωτοφόρον χώρον της Προαιώνιου Θεότητος. Και ανεξαρτήτως εάν ο άνθρωπος εκφράζη δια λόγων η ουχί την πραγματικήν αυτού κατάστασιν, ζη αυτήν ως υπαρξιακήν γνώσιν: Νυν εν Χριστώ δύναται και αυτός να είπη, «εγώ ειμί».